Karmel (hebr. karem-El 'sad Pana') – grzbiet górski w północnym Izraelu, między równiną Jezreel i Morzem Śródziemnym; dł. 23 km, szer. 5–8 km, kulminacja 552 m n.p.m. Karmel wykracza poza linię brzegową, tworząc przylądek Karmel i zatokę Hajfa.
W Biblii występuje jako hebr. Ha-Karmel (Jer 1,19), później także jako Karmel, arab. Karmal lub Dżabal Mar Elias (Góra Św. Eliasza), gr. Kermelos. Na zboczach Karmelu znajdują się jaskinie zasiedlone już w paleolicie. W XIV–XII w. p.n.e. u ujścia rzeki Kiszon w pobliżu K. znajdował się egipski port, pozostający następnie pod kontrolą Fenicjan (obecnie Tel Abu Hawam). Według Księgi Jozuego (Joz 19,26) K. wchodził w skład ziemi Aszera. W źródłach egipskich (Totmes III) określany był jako „święty przylądek”. Według tradycji biblijnej na Karmelu ukrywali się prorocy Eliasz i Elizeusz (2 Krl 2,25), 860 p.n.e. Eliasz stoczył tam pojedynek z kapłanami Baala (1 Krl 18,16-40). W IV w. p.n.e. Karmel nazywany był świętą górą Zeusa, utożsamianego z Baalem. Neoplatończyk Jamblich określał Karmel jako „świętą ponad wszystkie góry i zakazaną dla zwykłych ludzi”. W miejscu tym miał medytować Pitagoras w drodze do Egiptu. Tacyt pisał o Karmelu jako o górze i bogu (Deus Carmelus) bez obrazów i świątyni, a jedynie z ołtarzem i czcicielami (Roczniki). Na górze K. cesarz Wespazjan w I w. n.e. złożył ofiarę, prosząc o radę podczas wojny żydowskiej. W okresie bizantyjskim prawdopodobnie rozwijał się na Karmelu kult Eliasza. Wznosił się w tym miejscu klasztor Św. Małgorzaty (wg tradycji zbudowany w IV w. na polecenie św. Heleny), zniszczony 614 przez Persów. W XII w. na ruinach klasztoru templariusze zbudowali "wieżę św. Heleny". W 2. poł. XII w. na górze K., w Wadi Ajn as-Sijah, osiedliła się grupa pielgrzymów-pustelników, dając początek Zakonowi Braci Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel (karmelici). Z danych J. Fokasa wynika, iż w XII w. żyli na Karmelu także greccy pustelnicy. Pierwszy klasztor został zburzony 1291, a część zakonników wymordowana. W 1634 karmelici powrócili na Karmel, w 2. połowie XVIII w. zbudowali nowy klasztor. Obecne zabudowania klasztorne, tzw. Stella Maris (1827-36, na planie krzyża gr.), wznoszą się nad jaskinią (wg tradycji karmelickiej miejsce, gdzie przebywał Eliasz), na wschodnim szczycie Karmelu zachowały się ruiny krużganków (klasztoru Św. Małgorzaty?) z czasów bizantyjskich i wojen krzyżowych. Na pn.-zach. zboczu Karmelu znajduje się tzw. Grota Eliasza lub Szkoła Proroków, gdzie wg tradycji ukrywali się Eliasz i Elizeusz (od II w. rozwijał się w tym miejscu kult Eliasza). Wcześniej, w starożytności, grota związana była prawdopodobnie z kultem Baala-Adonisa. W tradycji chrześcijańskiej jest to Grota Madonny, w której schroniła się Święta Rodzina w drodze powrotnej z Egiptu. W XIII w. znajdowała się tu kaplica chrześcijańska, następnie meczet. Od 1948 grota pełni funkcję synagogi (dostępna dla wyznawców wszystkich religii). Na ścianach zachowały się inskrypcje z V i VI w. W najwyższym punkcie masywu K. znajduje się karmelicki klasztor Św. Eliasza, tzw. Mahraka [arab., 'składanie ofiary'], zbudowany 1868 (wg tradycji na miejscu pojedynku Eliasza z kapłanami Baala). Na pd. zboczach K. rozciąga się park nar. z osadami druzów, przybyłych na ten teren w XVI w.: Isfija i Dalija al-Karmel z mauzoleum Abu Ibrahima (pełni funkcję meczetu). Na stoku K., w Hajfie, wznosi się kompleks kultowo-adm. bahaizmu.
Mariusz Górniak
© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.
