Klientela – 1) ogół nabywców (klientów) np. sklepu, przedsiębiorstwa handlowego; 2) historycznie inaczej klientelizm, rzadziej patronaż, nieformalny, względnie trwały układ między osobami nierównymi sobie, w którym mocniejszy (możniejszy) partner, czyli patron, dysponujący znacznymi zasobami, zapewnia słabszemu, czyli klientowi, osłonę i za to może domagać się od niego różnorodnych świadczeń. Słowo „klientela” pochodzi od łac. cliens, oznaczającego w starożytnym Rzymie człowieka wolnego, który dobrowolnie podlegając innemu (patronus), otrzymywał od niego osłonę w formie żywności lub pieniędzy i poparcie w sądach. Za to klienci okazywali patronom szacunek, głosili ich chwałę. Klientela w Rzymie była uznana prawnie, klient i patron nie mogli świadczyć przeciw sobie przed sądem. Status klientalny był zwykle dziedziczony, klientem stawał się wyzwolony niewolnik (wyzwoleniec).

Klientela, będąca przedmiotem badań antropologów, politologów i historyków, występuje w bardzo różnych warunkach i środowiskach. W Europie Zachodniej w późnym średniowieczu zaczęła zastępować więzi lenne. W Polsce przedrozbiorowej jej znaczenie rosło jako forma uzależnienia szlachty od magnatów – posługując się klientelą spośród średniej szlachty, magnaci podporządkowywali sobie sejmiki i pośredniczyli w uzyskiwaniu dla nich korzyści z łaski królewskiej. Działali więc jako pośrednicy (brokers) w dystrybucji zasobów publicznych. Potężnymi patronami, głównie na terenie Małopolski i Rusi, byli Piotr Kmita, a następnie Jan Zamoyski, na Litwie zaś Karol Radziwiłł. W XVII i XVIII w. klientela magnacka stała się zjawiskiem dominującym w ustroju społecznym Rzeczypospolitej. W Europie Zachodniej tendencja była odwrotna: wraz z ekspansją absolutyzmu klientela możnych (arystokracji) jako przeciwwaga władzy monarszej słabła. We Francji jako czynnik polityczny wystąpiła po raz ostatni we frondzie książąt. Ludwik XIV skutecznie zmonopolizował klientelę na dworze wersalskim, jednak siatki klienteli rozwijały się w administracji państwowej.

Na Wyspach Brytyjskich klientela przyjmowała różnorodne postaci. W Szwecji w XV i na początku XVII w. klienci podpisywali akty, zw. manrent, którymi zobowiązywali się wobec szefów klanów i arystokratów głównie do pomocy w akcjach zbrojnych (wróżdach, zajazdach). W Anglii przejawem tzw. nieprawego feudalizmu było przyjmowanie przez klienta symboli (barw) patrona, zjawisko zakazywane i zanikłe za Tudorów. Jeszcze za Elżbiety I typowa klientela magnacka istniała na północy i w niektórych hrabstwach środkowej Anglii, ale władze centralne spektakularnie położyły temu kres. Jednocześnie kwitł patronat wokół dworu monarszego. Za pierwszych Stuartów najpotężniejszym patronem był George Villiers, książę Buckingham.

Nowy etap rozwoju klienteli politycznej otworzyły nowoczesne systemy wyborcze: już w I Rzeczypospolitej magnaci-patroni wymagali od szlacheckich klientów posłusznego głosowania na sejmikach. W Wielkiej Brytanii w XVIII w. aż do reformy w 1832 r. wybory do Izby Gmin były w znacznej mierze rozstrzygane za pomocą klienteli – sprzyjała temu koncentracja własności ziemskiej. Wyborcy oddawali głosy na wskazanych kandydatów, licząc na poparcie patronów u władz państwowych. Do czasu wprowadzenia służby cywilnej (od 1884 r. otwarte konkursy i egzamin) większość stanowisk w administracji w Indiach obsadzano według woli wpływowych patronów (arystokratów, ministrów).

Klasycznym regionem klienteli są kraje śródziemnomorskie. W Grecji, na Bałkanach, we Włoszech i w Hiszpanii do niedawna sprzyjało temu charakterystyczne zamknięcie odległych od centrów gmin wiejskich. Rolę patronów-pośredników między administracją a środowiskiem przejmowali lokalni urzędnicy, prawnicy, duchowni. Na południu Włoch z więzi klienteli korzystała i korzysta mafia (Sycylia), n’drangheta (Kalabria) i camorra (Neapol).

Nowoczesna gospodarka, polityka i struktury społeczne nie okazały się sprzeczne z więziami klientalnymi. Klientela bywa uważana za przejaw zacofania i korupcji, ale także za czynnik łagodzący „bezduszność” biurokracji. Najsilniej zaznaczyło się to we Włoszech, gdzie w 1954 r. Amintore Fanfani przyjął klientelę praktycznie jako podstawę struktury organizacyjnej Chrześcijańskiej Demokracji, wiążąc partię ściśle z administracją państwową i czyniąc dystrybutorem środków publicznych. Z czasem powstało kilka jej frakcji, każda organizująca własną klientelę. Pośpieszne rozszerzanie agend państwa w drugiej połowie XX w. zintensyfikowało systemy klienteli, wielu mieszkańców peryferii potrzebuje bowiem patronów-pośredników (zwykle prawników, polityków), by realizować swoje uprawnienia i unikać ciężarów odczuwanych jako zagrożenie. W Stanach Zjednoczonych klientelę publiczną ograniczyło wprowadzenie zasad służby cywilnej (1883), jednak wiele stanowisk rządowych i w dyplomacji pozostaje w gestii prezydenta, służy wynagrodzeniu jego stronników. Szczególnym amerykańskim zjawiskiem jest political machine w niektórych wielkich miastach, takich jak Chicago (zwłaszcza do 197 r.6), gdzie systemem zatrudniania w administracji rządziła przez swoją klientelę Partia Demokratyczna.

Proponowany przez antropologów podział na klientelę ekonomiczną (dla przetrwania) i polityczną nie bywa ścisły. Zależność klientalna w wielu regionach Ameryki Łacińskiej czy południowej Azji pozwala przetrwać formalnie wolnym chłopom, jest zarazem narzędziem wyborczym klasy politycznej. Spornym zagadnieniem jest rola klienteli w ZSRR: Stalin zlikwidował istniejące układy klientalne w partii komunistycznej, ale po jego śmierci zjawisko odżyło. Kolejni sekretarze ściągali z terenu do Moskwy zaufanych ludzi, wzmacniając swoje zaplecze polityczne w Komitecie Centralny, i administracji, jednak w aparacie gospodarczym wielką rolę odgrywały interesy branżowe, podobnie było w krajach zależnych od ZSRR.

Klientela funkcjonuje także w skali międzynarodowej. Po II wojnie światowej rolę patronów grały byłe mocarstwa kolonialne, a z czasem głównie USA i ZSRR. Był to istotny czynnik zimnej wojny. W zamian za pomoc gospodarczą i militarną współpracujące (uzależnione) reżimy popierały mocarstwa swoich patronów na forum międzynarodowym (ONZ), odstępowały bazy wojskowe itd. Takimi klientami ZSRR (oprócz państw obozu komunistycznego) były np. Kuba, Etiopia, a USA – Iran, Filipiny.

Bibliografia

• Democracy, Clientelism, and Civil Society, red. L. Roniger, A. Güneţ-Ayata, London 1994.
• Klientelsysteme im Europa der Frühen Neuzeit, red. A. Mączak, München 1988.
• Mączak A., Klientela, wyd. 2, Warszawa 2000.
• Patronage in Ancient Society, red. A. Wallace-Hadrill, London 1989.
• Tarkowski J., Patroni i klienci, Warszawa 1996.

Antoni Mączak

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.