Kolektywizacja rolnictwa – proces łączenia gruntów chłopskich w gospodarstwa będące własnością grupową (spółdzielczą). Idea kolektywizacji wywodziła się z marksistowskich koncepcji przebudowy rolnictwa po zwycięstwie rewolucji proletariackiej, a urzeczywistnienie nastąpiło w ZSRR. Pierwsze gospodarstwa kolektywne (kołchozy) powstały zaraz po przewrocie październikowym, w znacznym stopniu spontanicznie. W końcu 1918 r. istniało ok. 1,5 tys. kołchozów, skupiających przeciętnie 40–60 rodzin chłopskich. Okres komunizmu wojennego i Nowej Ekonomicznej Polityki nie sprzyjały kolektywizacji rolnictwa.

Dopiero w 1927 r., pod naciskiem Stalina, postanowiono przyśpieszyć ten proces, uznano go za warunek zbudowania ustroju socjalistycznego. W 1930 r. przystąpiono do powszechnego, przymusowego uspółdzielczenia wsi. W jego obliczu chłopi masowo dokonywali uboju zwierząt gospodarskich i likwidowali rezerwy zboża, co dramatycznie pogarszało sytuację aprowizacyjną kraju. Gwałtowne przyśpieszenie kolektywizacji rolnictwa doprowadziło do klęski głodu. Władze nie dopuściły do kołchozów bogatych chłopów (tzw. kułaków), których masowo zsyłano na Syberię. Szeroko szafowano karą śmierci za sabotowanie bolszewickiej polityki.

Gospodarstwa kołchozowe w większości pracowały źle i nie były w stanie sprostać potrzebom żywnościowym ludności oraz surowcowym przemysłu. W latach 1932–1933 na obszarach objętych kolektywizacją rolnictwa zapanował głód. Na Ukrainie, Powołżu, północnym Kaukazie i w Kazachstanie liczbę ofiar śmiertelnych szacowano na 6,3 mln. W 1931 r. skolektywizowano ponad połowę gospodarstw chłopskich. Proces przymusowej kolektywizacji rolnictwa zakończono w 1937 roku. Według oficjalnych danych w kołchozach znalazło się 93% gospodarstw chłopskich i 99% powierzchni zasiewów, ok. 25 mln gospodarstw chłopskich zastąpiono ok. 250 tys. kołchozów. Państwo oferowało im pomoc w zakresie kredytów i ulg podatkowych, dostaw traktorów, maszyn i nawozów, była ona jednak zdecydowanie mniejsza od potrzeb.

W wielu kołchozach nawet najcięższe prace rolnicze i transportowe wykonywano ręcznie. Niski był poziom nawożenia i melioracji gruntów, brakowało agronomów, weterynarzy i zootechników. Władze, w ramach doraźnych działań stymulujących produkcję, zmniejszyły kołchozom obowiązkowe dostawy produktów rolnych na rzecz państwa i umożliwiły wolną sprzedaż nadwyżek produkcyjnych. Realną pomocą okazało się prawo kołchoźników do tzw. działek przyzagrodowych, na których mogli oni utrzymywać krowę i drób. Ich produkcja zaspokajała podstawowe potrzeby kołchoźników, a w części była przedmiotem sprzedaży na rynku kołchozowym (według niektórych szacunków wytwórczość działek stanowiła przeszło 25% ogólnej produkcji kołchozowej).

W latach 1940–1941 przeprowadzono kolektywizację rolnictwa na włączonych do ZSRR ziemiach Estonii, Litwy, Łotwy, Mołdawii i Polski. Pod koniec lat 40. XX w. przystąpiono do kolektywizacji w krajach satelickich ZSRR. Wobec opornych chłopów powszechnie stosowano nacisk administracyjny i represje; szczególnie brutalna była polityka kolektywizacji na Węgrzech i w Bułgarii, gdzie do 1951 r. uspółdzielczono ok. 60% gruntów ornych. W 1955 r. podjęto kolektywizację rolnictwa w Chinach, a w 1956 r. skolektywizowano już 96% gospodarstw chłopskich. We wszystkich krajach kolektywizacja, niewsparta odpowiednią pomocą państwa, spowodowała przejściowy spadek produkcji rolnej i nie pozwoliła na jej późniejszy szybki wzrost.

W Polsce we wrześniu 1948 r. Polska Partia Robotnicza podjęła decyzję o natychmiastowym rozpoczęciu kolektywizacji rolnictwa. Nie pozostawiono czasu niezbędnego do przygotowań organizacyjnych, a zwłaszcza do stworzenia odpowiednich warunków ekonomicznych do przebudowy strukturalnej rolnictwa. Od 1950 r. metodami administracyjnymi zmuszano chłopów do tworzenia spółdzielni produkcyjnych.

Opornychrepresjonowano, kierując ich do obozówpracy i więzień, a synówchłopskich – do specjalnychjednostekwojskowych. Zgodnie z tendencją do opieraniagospodarstwzespołowych na gruntachosadniczych i poparcelacyjnych, największy udział w kolektywizacjirolnictwamiaływojewództwazachodnie i północne. Najsłabiej zaawansowany był ten proces w starych wsiachwojewództw: kieleckiego, krakowskiego, warszawskiego, łódzkiego i lubelskiego. Do końca 1955 r. zawiązano w Polsce 9076 spółdzielni, obejmujących obszar ok. 1,9 mln ha, co stanowiło 9,2% powierzchniużytkówrolnych w kraju.

Ich produkcja (w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych) była o 14% niższa niż w gospodarstwach indywidualnych. W drugiej połowie 1956 r. w atmosferze październikowego przesilenia politycznego nastąpiła masowa, spontaniczna likwidacja spółdzielni produkcyjnych i w końcu tego roku ich liczba nie przekraczała 16% stanu z grudnia 1955 roku. Rozwiązaniu oparły się wyłącznie spółdzielnie powstałe na gruntach pochodzących z reformy rolnej oraz z przewagą rodzin bezrolnych.

W następnych latach, mimo zachęty ze strony władz, kolektywizacja rolnictwa pozostała na niskim poziomie. Niepowodzeniem zakończyły się próby jej odbudowy w latach 70. przez zwiększenie dotacji i łatwo umarzanych kredytów na zakup ziemi i jej zagospodarowanie. Udział spółdzielni produkcyjnych w produkcji globalnej rolnictwa nie przekraczał wówczas 3%.

W przeciwieństwie do Polski inne kraje satelickie ZSRR kontynuowały proces kolektywizacji i doprowadziły do pełnego tzw. uspołecznienia rolnictwa, czyli podporządkowania go państwu. Transformacja ustrojowa po 1989 r. wywołała proces dekolektywizacji. W państwach powstałych po rozpadzie ZSRR ziemia kołchozowa stała się przedmiotem dzierżawy, w mniejszym stopniu prywatyzacji. Większy zakres prywatyzacji nastąpił w pozostałych krajach postsowieckich. Wszędzie przetrwały dochodowe gospodarstwa kolektywne.

Bibliografia

• Davies R.W., The Socialist Offensive. The Collectivisation of Soviet Agriculture, 1929–1930, Cambridge (Massachusetts) 1980.
• Dobieszewski A., Kolektywizacja wsi polskiej 1948–1956, Warszawa 1993.
• Jarosz D., Polityka władz komunistycznych w Polsce w latach 1948–1956 a chłopi, Warszawa 1998.

Janusz Kaliński

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.