Kolonizacja (łac. colonia – osiedle) – zakładanie nowych osad przez przybyszów z bliższych lub dalszych stron, związane z zagospodarowaniem na stałe ziem uprzednio użytkowanych ekstensywnie (zbieractwo, łowiectwo, chów zwierząt, rolnicza gospodarka żarowa) lub nieeksploatowanych. Przejawem kolonizacji nie jest przenoszenie osad w obrębie jednego regionu przez grupy koczownicze parające się chowem zwierząt i przez rolników stosujących gospodarkę żarową ani zajmowanie ziem (często związane z ich podbojem) przez wędrujące plemienne organizacje polityczne, nawet jeśli prowadziło to do ich stabilizacji osadniczej (np. Achajów na południu Półwyspu Bałkańskiego na przełomie XXI i XX w. p.n.e. czy zachodnich Słowian w opustoszałych krajach między Odrą i Łabą w VI w. n.e.). Nie jest nią też zakładanie faktorii kupieckich na wybrzeżach przez zamorskich przybyszów w celu handlowej eksploatacji zaplecza (np. handlarzy arabskich w wiekach średnich, a zwłaszcza kupców europejskich XVI–XVIII w.), choć stawały się one bazą podboju przyległych krain, często związanego z ich następną kolonizacją.

Rozróżnia się kolonizację wewnętrzną, dokonywaną przez przybyszów z tego samego obszaru etnicznego lub państwowego – jak kolonizacja w XIV w. północno-wschodniego Mazowsza przez przybyszów z zachodniego Mazowsza; kolonizację zewnętrzną, z sąsiednich lub dalszych krain – jak napływ w XI–XII w. Gaskończyków, Bretończyków, Prowansalczyków i innych przybyszów zza Pirenejów na północne obszary Półwyspu Iberyjskiego; kolonizację zamorską – jak zakładanie przez Fenicjan od II w. po VIII w. p.n.e. kolonii (miast) na wybrzeżach zachodniej części Morza Śródziemnego (m.in. Leptis Magna i Kartagina w Afryce, Gades i Abdera na Półwyspie Iberyjskim), później zaś kartagińska kolonizacja zachodniej Sycylii i południowych wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego; w VIII–VI w. p.n.e. zamorska kolonizacja grecka, prowadzona przez miasta-państwa (polis) zarówno z europejskich ziem greckich, jak i przez greckie miasta małoazjatyckie, która objęła wybrzeża Morza Czarnego, na zachodzie zaś południowe wybrzeża Półwyspu Apenińskiego i wschodniej Sycylii (zwane Wielką Grecją), a dalej północno-zachodnie wybrzeża Morza Śródziemnego od podnóża Pirenejów po podnóże Alp Nadmorskich (kolonizacja w starożytności). Emigracja kolonizacyjna była na ogół powodowana chęcią poprawienia warunków własnego bytu. Rzadko występowały inne powody: brak tolerancji religijnej, skłaniający szykanowane gminy wyznaniowe do opuszczania ojczystych stron (np. mennonitów z Holandii, zakładających w XVI–XVII w. nowe osiedla m.in. w Prusach Królewskich, czy purytanów, opuszczających w XVII–XVIII w. Anglię, by zajmować puste tereny w Ameryce Północnej); obawa przed obcym podbojem własnych ziem (np. samorzutne osiedlanie się w północnej części Katalonii i w Roussillon panów wizygockich, uchodzących wraz ze swoimi wojami, ludnością zależną i niewolnymi przed saraceńskim podbojem południowej Katalonii po klęsce wyprawy Karola Wielkiego w 778 r. na Saracenów).

Kolonizacja samorzutna występowała rzadko i w szczególnych okolicznościach – np. kolonizacja dolnego biegu rzeki São Francisco we wschodniej Brazylii przez zbiegłych w drugiej ćwierci XVII w. czarnoskórych niewolników, którzy założyli tam ok. 10 wielkich osiedli po kilkaset gospodarstw i wiele mniejszych, wytrzebili wokół nich znaczne obszary, które zajęli pod uprawy, oraz zorganizowali własne królestwo (dopiero w 1694 r. zniszczone przez Portugalczyków). W Europie z kolonizacją samorzutną łączyło się zajęcie ziemi przez osadników wolnych lub podających się za nich, lecz respektujących zobowiązania wobec władzy. Osadnicy, których uznano za wojów, mieli szansę, by stać się rycerzami. Potomkowie tych, których zaliczono do wolnych chłopów, często wtapiali się w szeregi ludności poddańczej.

Podstawowe znaczenie miała kolonizacja kierowana, organizowana w sposób zależny od istniejących warunków. Taki charakter miało tworzenie kolonii weteranów przez Rzymian w podbitych przez nich prowincjach, co umacniało tam ich panowanie oraz przyczyniło się do romanizacji Galii, Hiszpanii i prowincji Afryka. W zachodniej i środkowej Europie XI–XIV w. przesiedlanie się w dalsze strony organizowano, ogłaszając na placach targowych i w kościołach warunki osadnictwa w nowo zakładanych wsiach i miastach oraz organizując przez zasadźców transport chętnych. W XI–XII w. wysłańcy grup chłopów flamandzkich zawierali z wielkimi właścicielami ziemskimi z północnych Niemiec umowy dotyczące warunków osiedlania się i zagospodarowania podmokłych ziem. W XVII w. wysłannicy właścicieli wielkich dóbr z Kijowszczyzny organizowali ucieczki poddanych chłopów z Rusi Czerwonej i osiedlali ich w swoich dobrach. W środkowej Afryce aż do XIX w. organizowano zdobywanie niewolników i ich transport oraz sprzedaż w Ameryce, głównie do pracy na plantacjach cukru, tytoniu i bawełny. W Europie od połowy XIX w. do 1914 r. emigrantów do Ameryki werbowały towarzystwa emigranckie, głównie północnoniemieckie, organizujące ich transport za ocean. Przy kolonizacji kierowanej oferowano nowym osadnikom poprawę warunków bytu (mniejsze obciążenia, większe uprawnienia), sprzyjające wyzwalaniu inicjatywy gospodarczej, zwłaszcza w nowych lub przeorganizowanych osiedlach targowych i miastach, i intensyfikacji zagospodarowania przestrzennego, będące czynnikiem przemian społeczno-politycznych i wzrostu gospodarczego.

Przy dominacji gospodarki opartej na niewolniczej sile roboczej, wymagającej jej ciągłego pozyskiwania, kolonizacja w starożytności mogła czynić stosunkowo niewielkie postępy. Większe sukcesy ówczesnej kolonizacji występowały w wielkich państwach, w których współistniały gminy wolnych chłopów i wielka własność ziemska oparta zarówno na pracy niewolniczej, jak i na świadczeniach dzierżawnych, oraz miasta (np. w Chinach doby konfucjańskiej, w Indiach). Korzystne warunki do jej rozwoju istniały także wówczas, gdy gospodarka wiejska pozostawała w rękach niewolników należących do państwa, siedzących dziedzicznie na uprawianej przez siebie ziemi i obciążonych stałymi świadczeniami i daninami (Egipt), albo gdy była organizowana przez miasta-państwa.

W Europie, po wielkich kryzysach imperium rzymskiego i zniszczeniach wędrówek ludów (II–V w.), nastąpił powolny naturalny przyrost demograficzny, który w VIII–IX w. pozwolił na – z reguły samorzutne – zajmowanie terenów uprzednio wyludnionych, łatwych więc do zagospodarowania. Na Półwyspie Iberyjskim było to związane z odzyskiwaniem ziem zajętych przez muzułmanów (rekonkwista). Obok przybyszów z północnych części Półwyspu osiedlali się tam także uciekinierzy spod władzy saraceńskiej. Zniszczenia i dezorganizacja gospodarki, spowodowane w IX–X w. łupieżczymi najazdami normańskimi, węgierskimi i rozbójnictwem saraceńskim, zmuszały wielką własność ziemską w państwach zachodniofrankijskich do pozyskiwania osadników. Pionierską działalność podjęły zapewne klasztory, nawiązujące do swojego obowiązku opieki nad pielgrzymami i gośćmi (hospites), ofiarujące im dzierżawę opuszczonych gospodarstw chłopskich na dogodnych warunkach, następnie zaś – wieloletnie dzierżawy terenów, które goście musieli przygotować do uprawy, trzebiąc lasy i chaszcze. Zasiedzenie się gości powodowało ich przekształcanie się w poddanych, o stałych obowiązkach (renta naturalna i odrobkowa), jednak znacznie mniejszych niż nieuregulowane świadczenia dawnej ludności poddańczej. W X w. we Flandrii występowali już goście dziedzicznie siedzący na użytkowanych przez siebie gospodarstwach i podlegający władzy sądowniczej swoich panów, a w sprawach większych – tylko sądowi hrabiego. Tworzyli oni wsie objęte immunitetem i jednakowym stosunkiem do zwierzchniego właściciela. W XI w. we Francji w celu przyciągnięcia osadników nadawano wybranym ze względów militarnych lub gospodarczych osiedlom jednakowe wolności dla wszystkich osiadłych i nowo osiedlających się mieszkańców. Prawa takich wsi stawały się wzorem umów przy zakładaniu nowych osiedli. O ile jednak przywileje osadnicze królów francuskich przede wszystkim ograniczały prawa właściciela wsi czy miasteczka, o tyle prawa (fuero) nadawane w IX–XI w. na Półwyspie Iberyjskim przez królów przewidywały także zachowanie różnych przywilejów właścicieli zwierzchnich (jak przymus korzystania z urządzeń pańskich – tłoczni wina i oliwek, piekarń, pierwszeństwo sprzedaży przez pana wina itp.).

W połowie XI w. nastąpiło w zachodniej Europie gwałtowne przyśpieszenie kolonizacji – rozszerzano tereny uprawne istniejących wsi, zakładano nowe pod osłoną gródków rycerskich (stąd w południowo-zachodniej Francji zwane castelnaux), tworzono osiedla targowe. W XII w. ruch kolonizacyjny ogarnął środkową Europę, w następnym zaś stuleciu nastąpił szczyt nasilenia kolonizacji w Europie, trwającej aż po XIX stulecie. Wprawdzie na Zachodzie już pierwsze klęski głodu spowodowane nieurodzajami w połowie XIII w. przyniosły zahamowanie tego procesu, ale jednocześnie nastąpiło gwałtowne jego przyśpieszenie we wschodniej części środkowej Europy, które trwało w XIV w., by w następnym stuleciu przesunąć się na Europę Wschodnią, po zrzuceniu przez nią jarzma tatarskiego. Wypróbowane na Półwyspie Iberyjskim, w Île-de-France, Flandrii i Fryzji metody pozyskiwania nowych gruntów pod uprawę, systemy odwadniające, zastosowanie pługa koleśnego na ciężkich ziemiach równinnych północnej Europy (na Południu lekkie radła były w powszechnym użyciu jeszcze w XV w.), regularne rozplanowanie wsi i miast, formy prawne przyznawane osadnikom – przenoszono na inne tereny. Trzonem przywileju osadniczego były, obok kilku lub kilkunastu lat zwolnienia z powinności, ustalenie świadczeń (głównie renta pieniężna i naturalna, dziesięcina), swoboda odejścia oraz sprzedaży dziedzicznie użytkowanych gospodarstw. Immunitet gospodarczy, a następnie sądowy, przyznawany nowo zakładanym wsiom, stanowił korzyść dla pana gruntowego. Mógł on przejąć część dawniejszych świadczeń dla władzy publicznej, zwalniając osadników z tych obciążeń, które nie były dla niego przydatne bądź były odczuwane przez chłopów lub mieszkańców osiedli targowych jako najdotkliwsze. Wzorem miast francuskich, wywalczających sobie własny samorząd sądowniczy i miejski, osadnicy nowo zakładanych miast i wsi otrzymywali własny sąd (ława miejska) i samorząd.

Na północy Półwyspu Iberyjskiego kolonizacja w XI w. była prowadzona początkowo głównie przez przybyszów zza gór, ogólnie nazywanych Frankami, których przywileje określano terminem fueros de los Francos. Podobnie we wschodnich Niemczech na północy początkowo kolonistami byli przybysze flamandzcy, a ich prawa nazwano prawem flamandzkim, na południu zaś – koloniści z Frankonii, stąd nazwa prawa frankońskiego. Nie były to jednak prawa, które obowiązywałyby w ich ojczyźnie, lecz tylko prawa przyznane im jako kolonistom. W połowie XIII w. na Śląsku powstała w analogiczny sposób nazwa prawa niemieckiego. W XIV–XV w. na północnym podgórzu Karpat, a w XVI w. w północnej Słowacji i północnych Morawach osiedlali się wołoscy pasterze i tworzyli na prawie wołoskim wsie o niedużej gospodarce rolnej i sezonowym wypasie owiec. Początkowo w całej Europie wielka własność chciała utrzymać w istniejących osiedlach stare stosunki i jednocześnie rozwijać kolonizację na nowych, liberalniejszych zasadach. Wobec nasilającego się, zrozumiałego oporu przeciw temu (zbiegostwo poddanych), a równocześnie wobec wyraźnie większych korzyści dla właścicieli osad czerpanych z wsi lokowanych na prawie kolonizacyjnym, następowało zarówno przyjmowanie do nowo zakładanych osad przybyszów z własnego władztwa czy regionu, jak i przenoszenie istniejących osad na prawo kolonistów. Szczególnym tego przejawem była pomiara włóczna w XVI–XVII w. w Wielkim Księstwie Litewskim.

W Europie XI–XIV w. kolonizacja była zasadniczym czynnikiem rozwoju gospodarczego i przemian społecznych. Klęska dżumy (czarna śmierć), powodując olbrzymi spadek zaludnienia w XIV w., przyniosła nie tylko wyludnienie (do czego przyczyniła się też wojna stuletnia), lecz także sprzyjała zmniejszeniu obciążeń ludności chłopskiej, o której pozyskanie wielka własność musiała się starać, a dla której stała wciąż otworem kolonizacja na ziemiach zachodnioruskich. Dopiero w XVI w. zaludnienie na Zachodzie wzrosło do poziomu sprzed epidemii, lecz stosunkowo małe nadwyżki ludnościowe odciągał podbój odkrywanych lądów (głównie tzw. Indii Zachodnich i Ameryki Środkowej), a także Syberii przez Moskwę. W XVI–XVIII w. w północnej części Europy Środkowej wystąpiła, zwłaszcza na terenach podmokłych, kolonizacja holenderska, w Polsce zwana olęderską. Ze względnie przeludnionego północno-wschodniego Mazowsza odchodzono w XVI–XVII w. do Prus Książęcych, by tam szukać możliwości lepszego życia na kolonizowanych terenach (kolonizacja mazurska).

Dla tworzącej się gospodarki światowej istotne znaczenie miała w XIX w. europejska kolonizacja Ameryki, Australii, Nowej Zelandii, południowej, a potem wschodniej Afryki, związana ze spychaniem ludności rodzimej na gorsze tereny i z jej niszczeniem, co przedstawiano jako działanie cywilizacyjne. Możliwości wykorzystania w Ameryce siły roboczej wyzwolonych czarnych niewolników (dzierżawy podzielonych na parcele dawnych plantacji na zasadzie połownictwa: podziału plonów między właściciela i dzierżawcę), swobody gospodarcze, nowe technologie i narzędzia, rozwój przemysłu i komunikacji, olbrzymi napływ imigrantów od połowy XIX w. zapewniły kolonizacji Ameryki, potem Australii, wyjątkowo korzystne warunki rozwoju, w dalszej perspektywie przynosząc w XX w. Ameryce Północnej przodownictwo gospodarcze i polityczne. Stulecie to zamknęło kolonizację w tradycyjnym znaczeniu zakładania nowych osiedli, natomiast przydało znaczenia związanej z kolonizacją intensyfikacji zagospodarowania przestrzennego.

Bibliografia:

• Bloch M., Les caractéres originaux de l’histoire rurale française, Paris 1952.
• Die deutsche Ostsiedlung als Problem der europäischen Geschichte, red. W. Schlesinger, Sigmaringen 1975.
• Dopsch A., Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der europäischen Kulturentwicklung, t. 1–2, Wien 1923–1924.
• Hładyłowicz K., Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX w., Lwów 1932.
• Kaczmarczyk Z., Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań 1945.
• Les libertés urbaines et rurales du XI^e au XIV^e siècle, „Pro Civitate. Collection Histoire” 1968, nr 19.
• Rostovtzeff M., The Social and Economic History of the Hellenistic World, t. 1–3, Oxford 1941.
• The Cambridge Economic History of Europe from the Decline of the Roman Empire, t. 1: The Agrarian Life of the Middle Ages, red. J.H. Clapham, E. Power, Cambridge 1942.
• Zientara B., Źródła i geneza „prawa niemieckiego” (ius Teutonicum) na tle ruchu osadniczego w Europie zachodniej i środkowej w XI–XII w., „Przegląd Historyczny” 1978, z. 1.

Stanisław Trawkowski

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.