Konfederacja barska 1768 – zbrojny związek szlachty, zawiązany 29.02.1768 r. w Barze na Podolu pod przywództwem Michała Hieronima Krasińskiego i Józefa Pułaskiego w obronie niepodległości Rzeczypospolitej, zagrożonej ingerencją Rosji w jej wewnętrzne sprawy (m.in. narzucone przez nią na sejmie radomskim w latach 1767–1768 ustępstwa na rzecz równouprawnienia dysydentów), równocześnie konserwatywny ruch przeciwko próbom reform ustrojowych podejmowanych na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego

Zawód, jaki spotkał konfederatów radomskich (pozostawienie na tronie Stanisława Augusta Poniatowskiego i zachowanie większości reform z lat 1764–1766) oraz forsowanie przez Rosję ustaw prodysydenckich zrodziły u niektórych z ich przywódców myśl stworzenia nowego związku pod hasłem „obrony wiary”. Aresztowanie i wywiezienie w głąb Rosji głównego oponenta, biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, zastraszyło obradujący pod węzłem konfederacji radomskiej sejm, który uchwalił podyktowane przez ambasadora rosyjskiego Nikołaja Repnina ustawy, w tym niemal całkowite równouprawnienie dysydentów (sejm repninowski 1767–1768). Część przywódców konfederacji postanowiła podjąć zbrojny opór i szukać pomocy państw uważanych za przeciwników Rosji. Liczyli oni słusznie na poparcie dużej części społeczeństwa oburzonego na gwałty rosyjskie i traktującego ustawy prodysydenckie jako zamach na katolicyzm. Wbrew zaleceniom głównego przywódcy ruchu, biskupa kamienieckiego Adama Krasińskiego, aby rozpocząć działania dopiero po zapowiedzianym wyjściu wojsk rosyjskich, jego brat Michał Hieronim Krasiński i józef Pułaski postanowili wystąpić jeszcze przed zakończeniem sejmu, uważając, że w ten sposób przekreślą legalność jego uchwał.

29.02.1768 r. w Barze na Podolu, na którym ze względu na bliskość granicy tureckiej nie było wojsk rosyjskich, zawiązano konfederację „na poprawę radomskiej”. Marszałkiem generalnym został w zastępstwie Karola Radziwiłła „Panie Kochanku” Michał Hieronim Krasiński, a marszałkiem utworzonego 4 marca „związku wojskowego” (liczącego 298 osób) – Pułaski. Siła zbrojna konfederacji opierała się na milicjach magnackich i chorągwiach wojska koronnego, przechodzących na jej stronę. Ruch szybko rozszerzył się na południowo-wschodnie tereny Rzeczypospolitej. W końcu kwietnia do konfederacji przystąpił Joachim Potocki, ogłaszając się jej generalnym regimentarzem. Choć początkowo konfederacja jawnie nie kwestionowała królewskości Stanisława Augusta Poniatowskiego, nie chciała jednak pertraktować z wysłanym do niej w misji pojednawczej Andrzejem Mokronowskim. W ciągu maja–czerwca wojska rosyjskie, wezwane na pomoc na mocy uchwały Rady Senatu 26 marca, pokonały konfederatów (11 maja – klęska Potockiego pod Podhajcami, 13 czerwca – kapitulacja bronionego przez Pułaskiego Berdyczowa, 20 czerwca – zdobycie Baru), którzy schronili się na terytorium tureckim. Krwawe powstanie chłopskie, które wybuchło pod koniec maja w województwach bracławskim i kijowskim (koliszczyzna), choć rychło stłumione przez wojsko rosyjskie i polskie, przekreśliło możliwość odrodzenia się ruchu barskiego na południowo-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Szerzył się on natomiast na innych terenach, podsycany zmyślonymi wiadomościami o zwycięstwach konfederatów. Najsilniejszym ośrodkiem był od czerwca Kraków (gdzie w ruchu wzięła udział część mieszczan), do czasu zdobycia miasta przez wojska rosyjskie 17 sierpnia.

Konfederaci barscy od początku liczyli na pomoc Turcji, chanatu krymskiego, Francji, Austrii, Saksonii, Stolicy Apostolskiej, nawet Prus i przez swoich wysłanników bezskutecznie starali się uzyskać pomoc. Turcja, pobudzona przez Francję, 6.10.1768 r. wypowiedziała Rosji wojnę. Przybyły w tym czasie do Paryża Adam Krasiński otrzymał obietnice poparcia konfederacji przez Francję. Kierownik jej polityki ks. Étienne-François Choiseul dążył do osłabienia Rosji, widząc w niej potencjalnego sprzymierzeńca Wielkiej Brytanii. Konfederatów, o których miał od swoich agentów bardzo niekorzystne opinie, traktował wyłącznie jako antyrosyjską dywersję. Podobnie Austria (rozżalona na Rosję za jej przymierze z Prusami) użyczała swoich pogranicznych z Polską terenów jako bazy dla konfederatów. Na mniejszą skalę robił to Fryderyk II Wielki, któremu konflikt polsko-rosyjski otwierał drogę do realizacji planów rozbiorowych.

31.10.1769 r. na pograniczu austriackim – w Białej – została ustanowiona Generalność (kolegialne ciało złożone z marszałków i konsyliarzy skonfederowanych województw i ziem), w grudniu przeniesiona do Preszowa na Węgrzech (obecnie Bratysława, Słowacja), a we wrześniu 1771 r. na austriacki Śląsk do Cieszyna. Generalnym marszałkiem koronnym został przebywający w Turcji Michał Hieronim Krasiński, faktycznie przewodniczącym był Michał Pac, sekretarzem – Ignacy Bohusz. Funkcję nieoficjalnego kierownika polityki zagranicznej pełnił Adam Krasiński. Konfederacja – zwłaszcza na szczeblu lokalnym, ale i w Generalności – była rozrywana sporami i osobistymi rywalizacjami, ulegała naciskom i intrygom magnatów jawnie z nią związanych, takich jak Karol Radziwiłł czy podskarbi wielki koronny Teodor Wessel, antagonista Adama Krasińskiego, i tych, którzy niejawnie ją popierali, w tym rozpolitykowanych kobiet, jak Amelia Mniszchowa, córka Henryka Brühla. Generalność z trudem organizowała skarbowość konfederacką, opartą na przejmowanych dochodach państwa (cła, żupy solne) i nakładanych na ludność podatkach. Z jeszcze mniejszym powodzeniem próbowała kierować siłą zbrojną znajdującą się w rękach poszczególnych, często nieuznających żadnej subordynacji dowódców. Podległe im oddziały, bardzo rzadko sięgające liczebnością paru tysięcy, czy nawet tysiąca kilkuset żołnierzy, w przeważającej części konne, słabo wyćwiczone, na ogół źle dowodzone, najczęściej szły w rozsypkę w starciach z wojskiem rosyjskim.

Największym sukcesem była skuteczna obrona Częstochowy (styczeń 1771) przez Kazimierza Pułaskiego, który wsławił się również śmiałymi rajdami kawaleryjskimi na trasach liczących wiele setek kilometrów. Większy porządek usiłował wprowadzić przybyły w połowie 1770 r. francuski doradca wojskowy Charles Dumouriez, który jednak sam jako wódz poniósł klęskę 23.05.1771 r. w bitwie z wojskami Aleksandra Suworowa pod Lanckoroną. Żołnierze konfederaccy, przeważnie nieszlachta, byli wysyłani jako jeńcy w głąb Rosji, doznawali okrucieństw, z których słynął płk Johann Drewitz. Potrafili nieraz walczyć ofiarnie (obrona Wawelu w 1772 r.), często jednak byli uciążliwsi dla ludności niż dla nieprzyjaciela, a niektórzy dowódcy, jak Marcin Lubomirski czy Szymon Kossakowski, trudnili się grabieżą.

W październiku 1770 r. Generalność podjęła jednomyślnie uchwałę o trwającym od śmierci Augusta III bezkrólewiu i wzywającą do usunięcia, a nawet zgładzenia „uzurpatora i tyrana” Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz wydała manifest gravaminum, potępiający działalność Czartoryskich. 3.11.1771 r. oddział konfederatów, działając na rozkaz Kazimierza Pułaskiego uzgodniony z marszałkiem Pacem, dokonał nieudanego porwania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Tron polski konfederaci najchętniej oddaliby elektorowi saskiemu lub któremuś z synów Augusta III. Wobec wahań dworu drezdeńskiego liczącego się z Rosją myślano o landgrafie heskim Fryderyku II, kliencie Fryderyka II Wielkiego.

Konfederacja wytworzyła obfitą literaturę propagandową, obiegającą kraj głównie w odpisach. Stawiano w niej sprawę niepodległości, przede wszystkim zaś obronę „wiary i wolności”, przez którą rozumiano powrót do ustroju z czasów saskich. W sekrecie kilku przywódców rozważało projekty zmian (m.in. likwidacji liberum veto, ograniczenia wolnej elekcji). Przedstawiciel konfederacji w Paryżu, Michał Wielhorski, zamówił opracowanie odpowiedniego planu u Gabriela Bonnota de Mably, a gdy jego projekt nie całkiem go zadowolił, zwrócił się z analogiczną prośbą do Jeana Jacques’a Rousseau.

Koniec działań konfederacji przyniósł pierwszy rozbiór Polski (1772), będący dla niej całkowitym zaskoczeniem. Część przywódców udała się za granicę, licząc ciągle na francuski i turecki protest. Po kilku latach powrócili do kraju, z wyjątkiem Paca, i przeważnie wycofywali się z życia publicznego. Kilku współpracowało z dworami rozbiorowymi w czasie sejmu 1773–1775, niektórzy związali się ze stronnictwem królewskim, liczniejsi – z tzw. opozycją magnacką, zwłaszcza z hetmanem Franciszkiem Ksawerym Branickim, a później z Targowicą. Wielu żołnierzy konfederackich wzięło udział w powstaniu kościuszkowskim 1794 roku. Wyidealizowany obraz konfederacji barskiej pojawił się w literaturze polskiej doby romantyzmu.

Bibliografia

• Konopczyński W., Konfederacja barska, t. 1–2, Warszawa 1936–1938.
• Literatura barska, oprac. J. Maciejewski, Wrocław 1976.
• Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław 1970.
• Przemiany tradycji barskiej, Kraków 1972.
• Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, Wrocław 1970.

Jerzy Michalski