Konspiracja w Polsce 1939–1945 – tajna działalność skierowana przeciwko okupantom: niemieckiemu i sowieckiemu, prowadzona przez organizacje polityczne i zbrojne na obszarze Rzeczypospolitej od września 1939 roku. 27.09.1939 r. w Warszawie (przed kapitulacją stolicy) powołano na rozkaz Naczelnego Wodza Służbę Zwycięstwu Polski, którą na przełomie 1939 i 1940 przekształcono w Związek Walki Zbrojnej, w 14.02.1942 r. przemianowano na Armię Krajową, stanowiącą podziemne siły zbrojne Rzeczypospolitej.
Jednocześnie kształtowały się inne instytucje Polskiego Państwa Podziemnego, m.in.: Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, Polityczny Komitet Porozumiewawczy, później Krajowa Reprezentacja Polityczna, przekształcona w Radę Jedności Narodowej. Działalność podziemną podjęły partie polityczne: Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość oraz Stronnictwo Ludowe „Roch” z Centralnym Kierownictwem Ruchu Ludowego, Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Narodowe oraz inne ugrupowania polityczne, m.in. Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych, Front Odrodzenia Polski, Konfederacja Narodu, Organizacja Polska, Unia, Ojczyzna, Konwent Organizacji Niepodległościowych, Polscy Socjaliści, później Robotnicza Partia Polskich Socjalistów, Polska Partia Robotnicza.
Powstały organizacje polityczno-wojskowe i zbrojne o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym, samodzielne lub podporządkowane partiom politycznym, m.in. Bataliony Chłopskie, Gwardia Ludowa WRN, Narodowa Organizacja Wojskowa, Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy, Narodowe Siły Zbrojne, Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, Konfederacja Zbrojna, Muszkieterowie, Organizacja Wojskowa, Komenda Obrońców Polski, Organizacja Wojskowa „Wilki”, Obóz Polski Walczącej, Miecz i Pług, Tajna Armia Polska, Polska Armia Ludowa, Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa, Polska Niepodległa, Gwardia Ludowa, później Armia Ludowa, Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”, Uderzeniowe Bataliony Kadrowe, Związek Czynu Zbrojnego, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej, Żydowska Organizacja Bojowa. Łącznie istniało ponad 300 organizacji konspiracyjnych, liczących kilkaset tysięcy członków.
Od 1940 r. większość organizacji zbrojnych uznających władze RP na uchodźstwie, w wyniku tzw. akcji scaleniowej, stopniowo podporządkowała się ZWZ-AK. Organizacje konspiracyjne prowadziły różnorodną działalność, m.in. partyzancką, dywersyjno-sabotażową, wywiadowczą, propagandową, oświatową, kulturalną (najintensywniejszą w latach 1943–1944). W 1944 r. AK przeprowadziła akcję „Burza”, a 1.08–2.10.1944 r. trwało powstanie warszawskie. W 1945 r. władze Polskiego Państwa Podziemnego i większość organizacji konspiracyjnych zakończyły działalność. W konspiracji pozostała głównie część żołnierzy AK (rozwiązanej w styczniu 1945 r.) i organizacje zbrojne obozu narodowego (NSZ, NZW) oraz stronnictwa polityczne zwalczane przez władze komunistyczne. Przez kilka lat współtworzyły podziemie niepodległościowe w Polsce.
© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.
