Kółka rolnicze – lokalne stowarzyszenia chłopskie, działające na terenie jednej lub kilku wsi na rzecz rozwoju gospodarstwa wiejskiego, wiedzy rolniczej, samopomocy i innych form współdziałania chłopów. W Polsce pierwsze kółko rolnicze powstało w Piasecznie na Pomorzu. Od 1866 r. tworzyły się w Wielkopolsce, od 1871 r. w Galicji (od 1882 r. działało Towarzystwo Kółek Rolniczych w Galicji), od 1899 r. w Królestwie Polskim (od 1906 r. podlegały Centralnemu Towarzystwu Rolniczemu, niewielka część – Towarzystwu Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica).

W 1913 r. w zaborze pruskim istniało 395 kółek rolniczych, które liczyły ok. 14,5 tys. członków; w 1914 r. w zaborze austriackim – 2081 kółek rolniczych z ok. 82 tys. członków; w 1914 r. w Królestwie Polskim – 1438 kółek rolniczych z ok. 66 tys. członków. Kółka rolnicze stały się centrami postępu rolniczego propagującymi nowoczesne rolnictwo, inicjowały zakładanie stowarzyszeń spółdzielczych, straży pożarnych, teatrów amatorskich. W Królestwie Polskim już od 1907 r. organizowały wspólne zakupy maszyn rolniczych, nawozów mineralnych itp. W 1914 r. kółka rolnicze dysponowały blisko połową nowoczesnych narzędzi i maszyn rolniczych, należących do chłopów.

Po 1918 r. utrzymały się dawne ośrodki kierownicze kółek rolniczych: w byłej Galicji kierowało nimi Małopolskie Towarzystwo Rolnicze, w Wielkopolsce Centralne Towarzystwo Gospodarcze, na Pomorzu Pomorskie Towarzystwo Rolnicze, a w byłym zaborze rosyjskim Centralne Towarzystwo Rolnicze i Centralny Związek Kółek Rolniczych. W 1929 r. powstało Centralne Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych, które objęło działalnością całe państwo. W 1939 r. istniało ok. 12,4 tys. kółek rolniczych, skupiających ok. 450 tys. rolników. Kółka przestały istnieć w końcu 1939 roku.

Reaktywowane zostały w 1956 r., a już w 1957 r. istniało 11 620 kółek rolniczych z ok. 326 tys. członków. Od 1959 r. kółka zrzeszone były w Centralnym Związku Kółek Rolniczych, zostały uzależnione od władz państwowych. Ich działalność gospodarcza była finansowana głównie przez Fundusz Rozwoju Rolnictwa, z którego mogły korzystać tylko kółka rolnicze i przeznaczać je w 75% na zespołowy zakup maszyn rolniczych.

Zadania wykonywane przez kółka w zakresie organizacji produkcji rolnej były nadzorowane przez państwową służbę rolną. Nastąpił szybki wzrost liczby członków kółek rolniczych: w 1963 r. zrzeszały ok. 887 tys. członków, a w 1980 r. ok. 1,3 mln (ok. 35 tys. kółek rolniczych). Wzrastał park maszynowy kółek rolniczych, który został przejęty przez Spółdzielnie Kółek Rolniczych. Kółka rolnicze obejmowały też ziemie przekazywane im przez Państwowy Fundusz Ziemi (w 1980 r. – 273 tys. ha). Po 1980 r. znaczenie kółek rolniczych stopniowo się zmniejszało – w 1989 r. skupiały one ok. 714 tys. członków. Od 1990 r. przestały być dotowane przez państwo, zaliczono je do sektora prywatnego, przynależność do nich stała się całkowicie dobrowolna. Od 1982 r. działają w ramach Krajowego Związku Kółek i Organizacji Rolniczych.

Bibliografia

• Bartyś J., Kółka rolnicze w Królestwie Polskim, Warszawa 1974.
• Borkowski J., Gurnicz A., Kółka rolnicze w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1978.
• Gurnicz A., Kółka rolnicze w Galicji. Studium społeczno-ekonomiczne, Warszawa 1967.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.