Kraj Warty (niem. Reichsgau Wartheland lub Warthegau) – okręg Rzeszy Kraj Warty; do stycznia 1940 pod nazwą Reichsgau Posen, utworzony na podstawie dekretu A. Hitlera z 8.10.1939 na wcielonych do Rzeszy ziemiach polskich. Obszar 44 tys. km² z 4,7 mln mieszkańców (85% Polaków, 8% Żydów i 7% Niemców); podzielony na 3 rejencje: inowrocławską, łódzką (do stycznia 1940 kaliską) i poznańską oraz 38 powiatów wiejskich i 6 miejskich. Siedzibą władz okręgu był Poznań; namiestnik (Reichsstatthalter) i Gauleiter NSDAP 1939–45 A. Greiser. Władze niemieckie uznały za swe główne zadanie germanizację okręgu (germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.) i usunięcie wszelkich przejawów polskości. Okupację niem. rozpoczęły wysiedlenia i mordowanie elity społeczeństwa polskiego (Intelligenzaktion) przeprowadzane przez Einsatzgruppen, Selbstschutz i in. formacje policyjne. W więzieniach policyjnych przetrzymywano więźniów bez postępowania i wyroków sądowych; Fort VII w Poznaniu czy Radogoszcz w Łodzi stały się symbolami niem. okrucieństwa. Fizyczne eliminowanie potencjalnych i rzeczywistych przeciwników politycznych realizowano przez egzekucje i wyniszczającą pracę w obozach hitlerowskich; 1939–45 straty ludności polskiej Wielkopolski spowodowane polityką władz okupacyjnych wyniosły ok. 80 tys. osób. Władze oraz formacje SS i policji K.W. uczestniczyły w zagładzie Żydów; 1939–40 ludność żyd. skoncentrowano w gettach, z których największe powstało w Łodzi; 8 .12.1941 w Chełmnie n. Nerem powstał pierwszy na ziemiach polskich obóz zagłady. W K.W. zlikwidowano polskie organizacje polityczne, społeczne, gospodarcze, kulturalne i oświatowe, a ich majątek skonfiskowano. Prowadzono bezwzględną walkę z Kościołem katolickim uznanym za oparcie dla polskiej świadomości narodowej; spośród działających na tym terenie przed wojną 2,5 tys. księży 725 zginęło, zamknięto ponad 1,2 tys. kościołów i kaplic, a ok. 500 przekształcono w magazyny. Powołano specjalne instytucje do przeprowadzenia akcji niszczenia i rabunku dzieł kultury. Zakazano wydawania pol. książek i czasopism, skonfiskowano polskie drukarnie; zamknięto wszystkie polskie szkoły, biblioteki oraz teatry i muzea. Podejmowano działania zmierzające do zmniejszenia przyrostu naturalnego przez nadmierną eksploatację siły roboczej za płacę nie zapewniającą minimum egzystencji, niskie przydziały żywności i odzieży, obniżenie poziomu sanitarnego i niewystarczającą opiekę lekarską, utrudnianie zawierania małżeństw. Wysiedlono obywateli polskich (ogółem ok. 630 tys. osób) i osiedlono na ich miejscu Niemców (ok. 540 tys.).

Bibliografia: 

• Janowicz Z., Ustrój administracyjny ziem polskich wcielonych do Rzeszy (1939–1945), Poznań 1951;
• Pospieszalski K.M., Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce, cz. 1
• Ziemie „wcielone”, Poznań 1952;
• Łuczak Cz., „Kraj Warty” 1939–1945, Poznań 1972;
• Marczewski J., Hitlerowska koncepcja polityki kolonizacyjno-wysiedleńczej i jej realizacja w „Okręgu Warty”, Poznań 1979.

Stanisław Kania

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.