Kresy – ziemie znajdujące się na skraju państwa, pogranicze. Stanowią jedyny w swoim rodzaju równoważnik nazwy geograficznej, obejmujący kilka regionów, krain, obszarów etnicznych, uznanych jednak za obszar polskiej swojskości, termin będący synonimem „małej ojczyzny” Polaków poddanych tzw. repatriacji po II wojnie światowej.

Zakres znaczenia terminu „kresy” ulegał historycznym zmianom. W XVII–XVIII w. przez Kresy (nazwa własna) rozumiano wąski pas ziem pogranicznych (ukrainnych – jak je zwano) w poołudniowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Samo jednak pojęcie „kresy” pojawiło się dopiero w latach 50. XIX w., wprowadzone przez Wincentego Pola w rapsodii rycerskiej Mohort (wyd. 1854). Użyte w znaczeniu staropolskim, jako określenie żyjącego własnym rytmem odległego pogranicza, wkrótce nabrało pod względem geograficznym znaczenia szerszego – oznaczało bowiem południowo-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, utracone w wyniku zaborów na rzecz Rosji, w nomenklaturze rosyjskiej zwane guberniami południowo-zachodnimi bądź Krajem Południowo-Zachodnim. Na początku XX w., a zwłaszcza w okresie II RP, znaczenie tego pojęcia (pisanego wielką literą) uległo rozszerzeniu także na obszar byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na dawną wschodnią Galicję. W tym czasie Lwów i Wilno stały się głównymi miastami kresowymi. Jednocześnie pojawiło się pojęcie „Kresy Utracone”, czyli Kresy Zewnętrzne (niekiedy także: Kresy Dalsze), przez co rozumiano ziemie dawnej Rzeczypospolitej utracone na rzecz ZSRR w wyniku pokoju ryskiego z 1921 roku. Kresami (Kresy Wewnętrzne) stały się wówczas ziemie położone między wschodnią granicą państwa a linią Bugu. W świadomości Polaków Kresy były określoną rzeczywistością, przypominającą dni chwały i potęgi, ale też klęski i męczeństwa. Kresy południowo-wschodnie stanowiły obszar wzajemnego przenikania kultur, odbywającego się w warunkach pokrewieństwa językowego i wspólnoty pochodzenia; nie występowały na nich wyraźne bądź trwałe granice polityczne, kulturowe, etniczne.

Kresy zostały utrwalone w micie kształtowanym od XVII w. głównie przez literaturę, jako obszar będący szkołą polskiego rycerstwa i etosu rycerskiego. Stąd tematem najwyższych pochwał i mitologizacji stały się przewagi odnoszone tam w nieustających wojnach przez rycerzy polskich, którzy byli idealizowani i przedstawiani jak antyczni herosi, co m.in. przyczyniło się do powstania w polskiej myśli politycznej i szerzej, w polskiej świadomości – idei jedności tych obszarów z całą Polską i integrowania tamtejszych kultur z kulturą ogólnopolską. O popularności i sile oddziaływania pojęcia „Kresy” na wyobraźnię Polaków okresu II RP świadczy wielość organizacji społecznych i politycznych, mających słowo „Kresy” w swojej nazwie. Po agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 r. obszar Kresów należących do II RP znalazł się pod okupacją sowiecką, a po ataku Niemiec na ZSRR (22.06.1941) – pod okupacją niemiecką. W tym też czasie nastąpiło wielkie nasilenie konfliktów narodowościowych na obszarze Kresów, mających charakter tzw. czystek etnicznych. Konflikt dotyczył głównie stosunków między ludnością ukraińską a ludnością polską zamieszkałą na Wołyniu i we wschodniej Galicji. Po II wojnie światowej, kiedy wschodnia granica Polski została ustalona na Bugu, Kresy pozostały poza terytorium Polski. Pojęcie „Kresy” zostało wyrugowane ze słownika narodowych pojęć, w PRL było wręcz słowem zakazanym.

Począwszy od drugiej połowy XIX w. (zwłaszcza w okresie nasilenia germanizacji), w publicystyce politycznej pojawiło się pojęcie kresów stosowane także w odniesieniu do ziem polskich znajdujących się pod panowaniem pruskim (kresy zachodnie, kresy północne), częściej jednak w tym wypadku posługiwano się terminem „pogranicze” (Jan Ludwik Popławski identyfikował kresy ze wszystkimi polskimi ziemiami pogranicznymi). Pojęciem „Kresy Zachodnie” szczególnie często posługiwała się publicystyka Narodowej Demokracji. Mianem tym zwykle określano Górny Śląsk, Śląsk Opolski, Pomorze. Kresy Zachodnie rozciągały się, według niektórych publicystów, po Odrę i Nysę. W II RP terminu „Kresy” używano także, ze względów politycznych, na określenie różnych innych obszarów spornych, np. Spisza i Orawy (tzw. Kresy Południowe) czy też pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego.

Bibliografia

• Kolbuszewski J., Kresy, Wrocław 1995.
• Między Polską etniczną a historyczną, Wrocław 1988.
• Polska – Kresy – Polacy. Studia historyczne, Wrocław 1994.

Witold Sienkiewicz

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.