Królestwo Polskie (Królestwo Kongresowe) – państwo utworzone w 1815 r. decyzją kongresu wiedeńskiego z ziem Księstwa Warszawskiego (bez Poznańskiego) jako monarchia połączona unią personalną z Rosją (w 1816 r. – 128,5 tys. km kw., 3,3 mln ludności). Nadana przez Aleksandra I Romanowa konstytucja, czerpiąca z projektów polskich, w szczególności Adama Jerzego Czartoryskiego, należała do najbardziej liberalnych w ówczesnej Europie (zachowała jednak różnice stanowe, pańszczyznę chłopów i ograniczenie praw Żydów), z czym społeczeństwo polskie wiązało początkowo duże nadzieje na odbudowę niepodległej państwowości polskiej.

Królestwo Polskie dzieliło się początkowo na osiem województw: krakowskie, kaliskie, sandomierskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie, augustowskie, te zaś na powiaty. Rząd Królestwa podjął w celu przyśpieszenia wzrostu ekonomicznego kraju ożywioną działalność protekcjonistyczną i interwencyjną (Franciszek Ksawery Lubecki-Drucki). Intensyfikacja produkcji rolnej w majątkach ziemskich prywatnych i państwowych prowadziła do pogorszenia położenia ludności chłopskiej. Wzrost ciężarów chłopskich, rugi chłopskie, polityka fiskalna rządu (podatki, monopole) przyśpieszały rozwarstwienie wsi. W latach 1815–1830 powstał w Królestwie Polskim okręg przemysłu włókienniczego, zwany później okręgiem łódzkim, początkowo z przewagą sukiennictwa (Żyrardów, Zgierz), oparty na krajowym surowcu. W tymże okresie nastąpił rozwój górnictwa i hutnictwa w Zagłębiu Staropolskim. Ważnym ośrodkiem gospodarczym stała się Warszawa, gdzie rozwinęły się przemysł i handel oraz znacznie wzrosła liczba ludności. W 1828 r. założono Bank Polski, przejawiający inicjatywę w bezpośrednim organizowaniu życia gospodarczego w Królestwie. W 1818 r. otwarto, powołany dwa lata wcześniej, Uniwersytet Warszawski, ożywioną działalność prowadziło Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie. Na czele odrębnej armii Królestwa stanął brat cesarza, wielki książę Konstanty Pawłowicz. Prawa polityczne i swobody gwarantowane przez konstytucję były przez króla-cesarza i wielkiego księcia Konstantego stopniowo ograniczane. W 1819 r. wprowadzono cenzurę, zorganizowano tajną policję, ograniczono liczbę szkół elementarnych na wsi, zmniejszono liczbę wykładanych przedmiotów. Po bujnym rozwoju oświaty, pod kierownictwem Stanisława Kostki Potockiego, nastąpił jej upadek po objęciu kierownictwa tego resortu przez Stanisława Grabowskiego. Od 1820 r. przeciwko łamaniu konstytucji występowali przedstawiciele liberalnej opozycji kaliskiej (kaliszanie). Odwrót od liberalizmu i łamanie prawa, a równocześnie dorastanie nowej generacji ogarniętej ideami romantyzmu zrodziły ruch niepodległościowy, przejawiający się w formie spisków, zwłaszcza wśród młodzieży akademickiej i w armii (Panta Koina w 1817 r., Związek Wolnych Polaków w 1819–1821, Wolnomularstwo Narodowe w 1819, Towarzystwo Patriotyczne w 1821, Sprzysiężenie Podchorążych w 1828).

29.11.1830 r. wybuchło powstanie listopadowe. Sejm ogłosił detronizację dynastii Romanowów i niepodległość. Przez wiele miesięcy polska armia powstańcza powstrzymywała napór wojsk rosyjskich, jednakże nie podjęto koniecznych reform społecznych, co przyczyniło się, oprócz niedołęstwa przywódców, do klęski. Po upadku powstania rosyjski feldmarszałek Iwan Paskiewicz otrzymał stanowisko namiestnika Królestwa Polskiego – władza przeszła w ręce naczelników wojennych, żandarmerii i tajnej policji. Zlikwidowano armię polską, w 1833 r. ogłoszono stan wojenny. Na podstawie Statutu Organicznego dla Królestwa Polskiego z 1832 r. Królestwo Polskie utraciło, wbrew postanowieniom traktatu wiedeńskiego, charakter odrębnego państwa i stanowić miało integralną część Imperium Rosyjskiego. Zlikwidowano kolejno organy powołane przez konstytucję w 1815 r., podporządkowując Królestwo centralnym organom rosyjskim. Zamknięto UW, TPN; w 1839 r. powołano do życia Warszawski Okręg Naukowy, podporządkowany władzom w Petersburgu; wprowadzono rosyjski system monetarny (ruble, kopiejki, oprócz złotych i groszy), rosyjski kodeks karny, rosyjski system rekrutacji wojskowej. Symbolem ucisku i walki z polskością stała się budowa Cytadeli warszawskiej.

Zmiany polityczne i ucisk narodowy nie powstrzymały, powolniejszego jednak niż na Zachodzie, postępu rewolucji przemysłowej. W 1851 r. nastąpiło scalenie obszarów celnych Cesarstwa Rosyjskiego i Królestwa Polskiego, zniesiono granicę celną i ujednolicono taryfy. Przejście Królestwa do ogólnorosyjskiego obszaru gospodarczego otworzyło wielkie perspektywy przed przedsiębiorcami. Przemysł wełniany, bawełniany, hutniczy, galanteryjny zaczął z powodzeniem konkurować z przemysłem rosyjskim. We włókiennictwie wprowadzono mechanizację produkcji, zwłaszcza w szybko rozwijającej się Łodzi. Doniosłą rolę odegrało, również zmechanizowane, cukrownictwo. Zbudowano pierwsze linie kolejowe (w 1845 r. Warszawa–Skierniewice, przedłużona w 1848 r. do granicy austriackiej; w 1862 r. Skierniewice–Bydgoszcz i Warszawa–Petersburg). Upadek powstania 1830–1831 zahamował bujny dotąd ruch umysłowy i polityczny, ale już w latach 40. XIX w. ożywiło się środowisko Warszawy (cyganeria, entuzjastki, „Przegląd Naukowy”). Pierwszą po powstaniu listopadowym próbą podjęcia walki zbrojnej w Królestwie Polskim była w 1833 r. wyprawa Józefa Zaliwskiego, zakończona niepowodzeniem. W połowie lat 30. rozszerzyło swoją działalność na teren Królestwa Polskiego Stowarzyszenie Ludu Polskiego, a nieco później powstała tajna lewicowa organizacja Związek Narodu Polskiego, w którym wybitną rolę odegrali Edward Dembowski i Henryk Kamieński, na terenie wsi działał Piotr Ściegienny. Chłopi coraz częściej odmawiali powinności, zmusiło to więc cara do wydania w 1846 r. ukazu, który zniósł liczne daremszczyzny i umocnił prawa chłopów do ziemi. Zbrojne wystąpienie spiskowców w 1846 r. ograniczyło się do uderzenia na Siedlce. Rok 1848 nie przyniósł przerodzenia się spisków w ruch zbrojny. Klęska Rosji w wojnie krymskiej (1856) zbiegła się ze śmiercią Paskiewicza i umożliwiła liberalizację panującego w Królestwie Polskim systemu, m.in. zniesiono wprowadzony w 1833 r. stan wojenny, ogłoszono amnestię dla emigrantów i zesłańców. W 1857 r. została otwarta Akademia Medyko-Chirurgiczna, a w 1862 r. Szkoła Główna Warszawska, w 1858 r. powołano do życia, poprzedzone przez zjazdy klemensowczyków, Towarzystwo Rolnicze z Andrzejem Zamoyskim na czele, które dążyło do podniesienia poziomu rolnictwa, w zakresie jednak reform społecznych nie wychodziło poza program oczynszowania. W końcu lat 50. powstały w Warszawie nowe kółka, przeważnie złożone z inteligencji pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego, głoszące konieczność prowadzenia akcji oświatowych w miastach i na wsi, ale odkładające walkę o niepodległość (millenerzy), trwały dyskusje nad emancypacją Żydów. Jednocześnie tworzyły się spiski o radykalnym obliczu, dążące do wywołania powstania zbrojnego i przebudowy społecznej („czerwoni”). W czerwcu 1860 r. została zorganizowana przez patriotyczną młodzież warszawską pierwsza manifestacja, która zapoczątkowała dalsze – przeprowadzane zarówno w stolicy, jak i na prowincji. Władze rosyjskie tłumiły manifestacje. W odpowiedzi na represje (m.in. w 1861 r. wprowadzono stan wojenny, zamknięto Towarzystwo Rolnicze) „czerwoni” utworzyli w Warszawie Komitet Miejski. W 1861 r. ukształtował się polityczny obóz liberalnego ziemiaństwa i inteligencji polskiej („biali”). Wrzenie i ruch patriotyczny wpłynęły na decyzję rządu rosyjskiego o częściowym przywróceniu niektórych odrębnych instytucji Królestwa Polskiego z okresu 1815–1830. W 1862 r. namiestnikiem został wielki książę Konstanty Mikołajewicz, a naczelnikiem rządu cywilnego zwolennik ugody z caratem, margrabia Aleksander Wielopolski. Władze przeprowadziły akcję oczynszowania chłopów, reformę szkolnictwa, mającą doprowadzić do jego odrodzenia, powołano samorząd, ogłoszono równouprawnienie Żydów. Podjęta z inicjatywy Wielopolskiego branka doprowadziła do wybuchu powstania styczniowego 1863–1864. Mimo że zakończyło się ono klęską, to jednak wpłynęło na decyzję o dalej idącym niż w Rosji uwłaszczeniu chłopów i przyczyniło się do wzrostu świadomości narodowej.

W połowie lat 60. ostatecznie zlikwidowano odrębność Królestwa Polskiego. Z czasem wprowadzono nawet nieurzędową nazwę – Kraj Nadwiślański, zniesiono stopniowo wcześniejsze i wprowadzone w czasach rządów Wielopolskiego instytucje, zgodnie z wnioskami Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim, utworzonego w Petersburgu. W 1874 r. namiestników zastąpiono generałami-gubernatorami. W 1866 r. dokonano nowego podziału kraju, tworząc 10 guberni (sama nazwa weszła już wcześniej w użycie w miejsce województw). Całą administrację, szkolnictwo itd. poddano intensywnej rusyfikacji. Oświatę podporządkowano władzom w Petersburgu, Szkołę Główną Warszawską przemianowano na cesarski uniwersytet rosyjski. We wschodniej części Królestwa Polskiego zniesiono unię kościelną (1875), co zapoczątkowało prześladowanie unitów. Przeprowadzona 2.03.1864 r. reforma uwłaszczeniowa wraz z reformą gminną, których celem było pozyskanie chłopów przez rząd, przyniosły im własność ziemi i nadzielenie nią części bezrolnych, pozostawiła jednak dominującą pozycję wielkiej własności. Rezygnacja części kręgów liberalnego ziemiaństwa i inteligencji polskiej z idei walk niepodległościowych przyczyniła się do rozwinięcia już wcześniej zapoczątkowanego programu pracy organicznej (w różnych odmianach) i podnoszenia poziomu cywilizacyjnego. Pomimo ucisku narodowego Warszawa rosła, począwszy od lat 80. XIX w., do roli jednego z największych ośrodków polskiej kultury, nauki, literatury i sztuk pięknych. Tu powstał ruch umysłowy i światopoglądowy, zwany pozytywizmem warszawskim. Rozwijała się tajna akcja oświatowa. Po kryzysie lat 80. zaostrzyły się na wsi konflikty wokół problemu serwitutów. Przyrost ludności chłopskiej prowadził do przeludnienia wsi, rozdrobnienia gospodarstw, od początku lat 90. wzrosła fala emigracji stałej (USA, Brazylia) i sezonowej (Prusy). Wraz z rozwojem przemysłu zwiększyła się liczba robotników, zwłaszcza wielkoprzemysłowych (w 1885 r. – ok. 80 tys.), wyraźnie wyodrębniły się okręgi przemysłowe: warszawski, łódzki i Zagłębie Dąbrowskie. Od lat 70. wybuchały strajki. W 1878 r. powstały w Warszawie kasy oporu, a następnie partie socjalistyczne (pierwsza w 1882 r. – I Proletariat). Narastające w ruchu socjalistycznym sprzeczności między nurtem niepodległościowym a rewolucyjnym znalazły wyraz w powstaniu dwóch głównych partii: Polskiej Partii Socjalistycznej (1892) i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (1893). Odrębnie (1897) działał Powszechny Żydowski Związek Robotniczy (Bund), od 1884 w Warszawie istniał regionalny ośrodek ogólnorosyjskiej organizacji syjonistycznej.

Wzrost świadomości wśród ludności robotniczej doprowadził do udziału Królestwa Polskiego w rewolucji lat 1905–1907, która przyniosła okresowe zmniejszenie ucisku narodowego i politycznego, narastającego ponownie w okresie tzw. reakcji stołypinowskiej. Rewolucja spolaryzowała społeczeństwo Królestwa, którego prawica, skupiona wokół Narodowej Demokracji, zrezygnowała z programu niepodległościowego na rzecz autonomii w ramach Imperium Rosyjskiego i działała w rosyjskich instytucjach parlamentarnych, podobnie jak konserwatyści skupieni od 1905 r. w Stronnictwie Polityki Realnej. Polityka ta nie przyniosła jednak pozytywnych dla sprawy polskiej efektów – ograniczono reprezentację Królestwa Polskiego w Dumie (Koła Polskie), a chwilowe ulgi likwidowano; prawie bez przerwy obowiązywał w Królestwie stan wojenny lub wyjątkowy. Osiągnięte w okresie rewolucji 1905 r. swobody językowe przyczyniły się do rozwoju polskiego szkolnictwa prywatnego oraz oświaty robotniczej i ludowej. Opuszczenie ziem polskich przez wojska rosyjskie (1915) i początek okupacji niemieckiej zamknęły stuletnie dzieje Królestwa Polskiego, które było początkowo odrębnym tworem państwowym, następnie zaś stanowiło główną część zaboru rosyjskiego.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.