Królewszczyzny – w dawnej Rzeczypospolitej dobra królewskie, składające się z majątków ziemskich i miast we wszystkich dzielnicach kraju; pozostałość średniowiecznej domeny monarszej (nazwa „królewszczyzny” funkcjonowała od XV w.), znacznie uszczuplonej donacjami na rzecz rycerstwa (później szlachty i magnatów) oraz Kościoła, nadawanymi zwłaszcza w pierwszej połowie XV w. przez Władysława II Jagiełłę w okresie zabiegów króla o uznanie sukcesji jego synów, oraz zastawami (z reguły długoterminowymi) pod pożyczki (głównie na finansowanie wojen). W celu ochrony majątku państwa szlachta doprowadziła do uchwalenia ustaw o zakazie sprzedaży i zastawów królewszczyzn: w 1440 r. wielkorządów krakowskich, w 1454 r. starostw grodowych, w 1478 r. dóbr w Sandomierskiem, w 1504 r. ogółu królewszczyzn. Prowadzona przez Zygmunta I Starego akcja rewindykacji królewszczyzn doprowadziła do odzyskania ok. 90 miast i prawie 800 wsi. Inkorporacja Mazowsza w 1526 r. wzbogaciła królewszczyzny o prawie 35 miast i 250 wsi. Około 15 miast i 160 wsi w Polsce wykupiła z zastawów królowa Bona. Proces odzyskiwania królewszczyzn przez monarchię zakończyła realizacja uchwalonego w latach 1562–1569 programu egzekucji dóbr. W dużym przybliżeniu można szacować, że królewszczyzny koronne w 1506 r. obejmowały 36 miast i 382 wsie, w 1564 r. – 197 miast i 1957 wsi, a w 1660 r. (wraz z Podlasiem, Wołyniem i Ukrainą, przyłączonymi w 1569 r.) – 363 miast i 4350 wsi. Ocenia się, że w drugiej połowie XVI–XVIII w. królewszczyzny obejmowały ok. 30% obszaru Korony (bez Ukrainy i Wołynia). W latach 1589–1590 na zaspokojenie potrzeb monarchy i jego dworu wydzielono z królewszczyzn ekonomie. W jeszcze większym stopniu rozdawnictwo uszczupliło królewszczyzny w XV w. w Wielkim Księstwie Litewskim. W pewnym stopniu dobra te udało się rewindykować królowej Bonie i Zygmunt II August przejął je częściowo w latach 1536–1545, a w całości w 1557. W XVII–XVIII w., mimo stabilnego zasobu królewszczyzn, znacznie zmniejszały się płynące z nich dochody do skarbu państwowego w rezultacie przechodzenia dużej ich części w ręce tenutariuszy w formie tzw. gołego dożywocia, użytkowanego przez magnackie rodziny z pokolenia na pokolenie. Na Sejmie Czteroletnim uchwalono w 1792 r. sprzedaż królewszczyzn na potrzeby armii, czego nie zrealizowano.

Bibliografia

• Chłapowski K., Realizacja reform egzekucji dóbr (1563–1665). Sprawa zastawów królewszczyzn małopolskich, Warszawa 1984.
• Luciński J., Rozwój królewszczyzn w Koronie. Od schyłku XIV wieku do XVII wieku, Poznań 1970.
• Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504–1548, Wrocław 1967.

Marcin Kamler

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN, Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.