Kryzys XIV w. – długotrwała depresja gospodarcza, której przyczyny i istota są przedmiotem sporu. Pierwotnie zjawisko to wiązano z epidemiami dżumy, zwłaszcza z czarną śmiercią 1348–50, która drastycznie zmniejszyła zaludnienie zachodniej i północnej Europy (jednak spadek liczby ludności zaznaczał się już od 2. dekady XIV w.), powodując tworzenie się pustek; innym czynnikiem kryzysogennym był znaczny przyrost liczby ludności XII–XIII w., który – nie równoważony dostatecznym wzrostem produkcji rolnej — powodował wzrost cen żywności i spadek płac, okresy głodu, stałe niedożywienie ludności. Wytworzenie się w XIV i XV w. rozległych pustek, głównie w Anglii, Francji, Niderlandach, Niemczech i Skandynawii, spowodowało znaczące skutki: zanik poddaństwa i złagodzenie obciążeń feudalnych chłopów, rozparcelowanie większości własnych gospodarstw feudałów, wzrost zarobków wiejskich prac. najemnych; zjawiska te prowadziły do spadku dochodów właścicieli ziemskich, co pobudzało ich dążenie do wzmocnienia władzy i wykorzystywania środków przymusu; pojawiło się raubritterstwo (raubritter), wybuchały powstania chłopskie oraz przewlekłe i wyniszczające wojny (np. wojna stuletnia 1337–1453). Bilans przemian w miastach jest niejednoznaczny: wprawdzie je także objął spadek liczby ludności, ale wchłonęły jednocześnie liczne grupy mieszkańców wsi; dominację gosp. przejmowały nowe ośrodki miejskie.

Europa Środkowowschodnia, w tym Polska, została w daleko mniejszym stopniu dotknięta epidemiami, a kryzys był w znacznym stopniu odbiciem zjawisk zachodzących na zachodzie Europy. Zahamowany został napływ osadników z Zachodu (gł. z Niemiec i Niderlandów), co szczególnie odczuło państwo krzyżackie i Brandenburgia, zmniejszył się handel bałtycki, spadły ceny zboża. W Polsce zachodnioeuropejski kryzys przyczynił się do zmniejszenia opóźnień jej rozwoju gospodarczego w stosunku do Europy Zachodniej – kolonizacja wewnętrzna rozszerzyła tereny uprawne, zagęściła się sieć miast, a oczynszowanie gospodarstw chłopskich zbliżyło w XIV–XV w. polski ustrój rolny do zachodnioeuropejskiego.

Bibliografia:

• M. Małowist, Zagadnienie kryzysu feudalizmu w XIV i XV w. w świetle najnowszych badań, „Kwartalnik Historyczny” 1953 nr 1.
• B. Zientara, Kryzys agrarny w Marchii Wkrzańskiej w XIV wieku. Z badań nad strukturą rolnictwa krajów nadbałtyckich, Warszawa 1961.
• J. Topolski, Narodziny kapitalizmu w Europie XIV–XVII wieku, Warszawa 1965.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.