Kryzys XVII w. – ogół zjawisk gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturowych charakteryzujących stulecie ok. 1620–1720 jako okres regresu lub stagnacji, a jednocześnie przemian zwiastujących przechodzenie do kapitalizmu w warunkach feud. stosunków społ.; termin wprowadzony 1954 przez E. Hobsbawma; wśród tych zjawisk wymienia się zwł.: przesuwanie się ośrodków dominacji gosp. z pd. zachodu ku północy (do Anglii i Niderlandów); przyspieszoną akumulację kapitału w przemyśle (system nakładczy), handlu i gospodarce kolonialnej; jednoczesne nasilanie się stosunków feudalnych we wschodnich Niemczech, Polsce, Czechach i częściowo na Węgrzech (tzw. wtórne poddaństwo, zwiększona pańszczyzna); zmniejszenie się dopływu srebra z Ameryki, oddziałujące szczególnie negatywnie na kraje słabsze gospodarczo (kryzys monetarny, spadek obrotów towarowych); kryzys struktur państw., zwłaszcza w Anglii, we Francji, w Niderlandach i na Płw. Iberyjskim (nasilenie się antagonizmów między grupami rządzącymi a aspirującymi do władzy ziemiaństwem i mieszczaństwem); stały wzrost wydatków państw. na wojny i wojsko oraz liczne konflikty zbrojne (zwłaszcza wojna trzydziestoletnia 1618–48).

Szczególnie ostre formy przybrał kryzys w Rzeczypospolitej, a jego najważniejszymi objawami były: regres gospodarki rolnej — spadek plonów, wzrost pańszczyzny, zmniejszanie się gospodarstw chłopskich, wielki rozrost latyfundiów, ograniczenie eksportu zboża i wołów; upadek miast — katastrofalny kryzys monetarny, upadek rzemiosła, utrata zach. rynków zbytu i dogodnych warunków handlu zagranicznego; kryzys państwa i społeczeństwa — utrwalenie się archaicznej, feudalnej struktury społecznego i anarchicznego aparatu państwowego, decentralizacja władzy, „złota wolność szlachecka”, anarchia polityczna, anachroniczny system podatkowy, który pociągnął za sobą upadek siły militarnej kraju. Oznaki wyjścia z kryzysu pojawiły się w Polsce dopiero w 2. połowie XVIII w.

Bibliografia:

• Geneza nowożytnej Anglii, red. A. Mączak, Warszawa 1968.
• J. Topolski, Gospodarka polska a europejska w XVI–XVII wieku, Poznań 1977.
• Crisis in Europe, 1560–1660. Essays from „Past and Present”, red. T. Aston, London 1965.
• M. Hroch, J. Petráň, 17. století — krize feudální společností?, Praha 1976.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.