Księstwo Warszawskie – księstwo utworzone przez Napoleona I na mocy traktatu w Tylży, zawartego 7–9.07.1807 r. między Francją, Rosją i Prusami, jako państwo niepodległe, w sojuszu z Francją. W skład Księstwa weszły ziemie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego (bez Gdańska i obwodu białostockiego) oraz południowy skrawek ziem pierwszego zaboru (tzw. okręg nadnotecki i ziemia chełmińska). Księstwo Warszawskie zajmowało obszar ok. 104 tys. km kw., liczba ludności wynosiła ok. 2,6 mln. W wyniku wojny z Austrią w 1809 r. do Księstwa przyłączono część zaboru austriackiego, w związku z czym obszar zwiększył się do 155 tys. km kw., a liczba ludności wzrosła do 4,33 mln.

Ustrój Księstwa Warszawskiego został określony nadaną przez Napoleona i podpisaną w Dreźnie 22.07.1807 r. konstytucją, która stworzyła podwaliny nowożytnej państwowości polskiej. Księstwo było monarchią konstytucyjną, dziedziczną w ramach dynastii. Na tron został powołany król saski Fryderyk August III. Władzę wykonawczą sprawował król przy pomocy Rady Stanu i rządu złożonego z sześciu ministrów i prezesa (Rada Ministrów). Kraj został podzielony na sześć departamentów: poznański, kaliski, bydgoski, warszawski, płocki, łomżyński. Po przyłączeniu Galicji doszły jeszcze cztery: radomski, krakowski, lubelski, siedlecki; departamenty dzieliły się na powiaty. Władza wykonawcza była silnie scentralizowana, oparta na odpowiedzialności jednostkowej, a nie kolegialnej, jak w dawnej Rzeczypospolitej. Tylko siedem większych miast miało samorząd. Konstytucja Księstwa Warszawskiego zniosła poddaństwo chłopów (uzupełnieniem tego paragrafu był dekret grudniowy z 1807 r.), wprowadziła kodeks cywilny Napoleona, który głosił zasadę zrównania stanów (lecz w stosunku do Żydów odłożono jej wprowadzenie w życie na 10 lat), utrwalał własność prywatną, nienaruszalność dobrowolnych umów.

Sytuacja gospodarcza Księstwa była wyjątkowo trudna – granice Księstwa Warszawskiego rozrywały organizm gospodarczy dorzecza Wisły i pozbawiały go połączenia z Morzem Bałtyckim. Wraz z rygorami systemu kontynentalnego (blokada kontynentalna) wpłynęło to na zmniejszenie eksportu zboża, szczególnie dotkliwe w pierwszych dwóch latach, i gwałtowny spadek cen, co z kolei pogłębiało trudności zadłużonego w czasach okupacji pruskiego ziemiaństwa. Zła koniunktura, zmuszająca do szukania dróg wyjścia, stwarzała bodźce do intensyfikacji rolnictwa. Wyraziło się to przede wszystkim w stosowaniu nowych upraw (rośliny pastewne, polowa uprawa ziemniaka), w rozwoju hodowli, zwłaszcza owiec, oraz w rozbudowie przemysłu przetwórczego, browarnictwa i gorzelnictwa. Mimo to tworzyły się niebezpieczne dla równowagi gospodarczej nadwyżki zboża. Okres Księstwa Warszawskiego przyniósł przetasowanie fortun ziemskich. W rezultacie pojawiło się (zasadniczo już po upadku samego Księstwa) nowego typu ziemiaństwo, bardziej związane z kapitałem miejskim i nowoczesną gospodarką. Protekcyjna polityka rządu Księstwa Warszawskiego stwarzała dobry klimat do rozwoju przemysłu (sukiennictwa, hutnictwa, przetwórstwa). Brak kapitałów i przychylna atmosfera dla cudzoziemców ściągały do Księstwa Warszawskiego kapitał obcy, zwłaszcza niemiecki. W przemyśle sukienniczym wystąpiło zjawisko postępującej koncentracji – upadek drobnych warsztatów rzemieślniczych i rozwój większych. Kontakty handlowe uległy poważnej zmianie: zmniejszyły się obroty z Wielką Brytanią (wywóz zboża i drewna, przywóz towarów kolonialnych); rozwijał się pomyślnie handel z Prusami i Rosją, dokąd wywożono sukno z Wielkopolski. Wyraźna poprawa bilansu handlowego Księstwa Warszawskiego wskazywała na tendencję stabilizacji gospodarczej, jakkolwiek zadłużenie skarbu było w dalszym ciągu duże, zarówno z tytułu długów zagranicznych (bajońska konwencja), jak i wewnętrznych. Niebezpiecznie obciążały budżet państwa koszty utrzymania dużej stosunkowo armii (początkowo 45 tys., w 1812 r. – ok. 100 tys.). Księstwo Warszawskie, formalnie niepodległe, było faktycznie podporządkowane interesom politycznym Napoleona, który kierował jego polityką zagraniczną i ingerował w politykę wewnętrzną. Oficjalnym reprezentantem Francji był rezydent, przebywający stale w Warszawie i mający prawo wszelkich interpelacji wobec władz Księstwa. W początkowym okresie stacjonował w Księstwie marszałek Louis Davout, który był dowódcą wszystkich wojsk w Księstwie: francuskich, saskich i polskich, ponadto był upoważniony przez Napoleona do ingerowania we wszystkie dziedziny życia politycznego Księstwa.

W tej skomplikowanej sytuacji, w warunkach ostrych tarć wewnętrznych krystalizowały się ugrupowania i orientacje polityczne, ulegające zresztą ciągłym zmianom. Jakobini polscy opowiedzieli się początkowo za Napoleonem, rychło przeszli jednak do opozycji, która wzrastała z każdym rokiem. Inne skrzydło opozycji stanowiły niechętne Napoleonowi żywioły arystokratyczne i szlacheckie, sprzyjające Rosji, a inspirowane przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Orientacja pruska, której czołowym przedstawicielem był książę Antoni Henryk Radziwiłł, nie odgrywała większej roli. W ciągu całego okresu dominowała orientacja francuska, której trzon stanowili początkowo ludzie Legionów, tacy jak gen. Jan Henryk Dąbrowski, Józef Wybicki czy gen. Józef Zajączek. Jednak Napoleon szybko pozyskał liczniejszy odłam szlachty, związany z tradycjami Stronnictwa Patriotycznego Sejmu Czteroletniego (Ignacy i Stanisław Potoccy, Stanisław Małachowski, Tadeusz Mostowski i in.). W skład tego środowiska, które w rezultacie uzyskało największy wpływ i praktyczne kierownictwo, weszli także przedstawiciele pióra i nauki (Stanisław Staszic, Julian Ursyn Niemcewicz, Wawrzyniec Surowiecki i in.). Ważnym momentem w dziejach Księstwa Warszawskiego była kampania 1809 r., stanowiąca fragment wojny Napoleona z Austrią. W wyniku udanego manewru armii polskiej (pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego), która ustąpiwszy z Warszawy po nierozstrzygniętej bitwie raszyńskiej (19.04.1809), wkroczyła do Galicji, znaczna część zaboru austriackiego z Lublinem i Krakowem znalazła się w rękach polskich. Pokój, zawarty przez Napoleona w Schönbrunnie (14.10.1809), powiększył obszar Księstwa. W 1812 r. armia Księstwa Warszawskiego wzięła udział w wojnie z Rosją. Klęska Napoleona przekreśliła polityczny byt Księstwa. W styczniu 1813 r. wkroczyły wojska rosyjskie, w marcu 1813 r. Aleksander I Romanow powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego. Stan taki trwał do chwili ogłoszenia Królestwa Polskiego (20.06.1815).

W dziedzinie kultury Księstwo zapisało się przede wszystkim ogromnym dziełem organizacji szkolnictwa. Następczyni Komisji Edukacji Narodowej – Izba Edukacyjna (w 1812 r. przemianowana na Dyrekcję Edukacji Narodowej) rozbudowała szkolnictwo elementarne (ok. 1300 szkół i ok. 45 tys. uczniów) oraz średnie, zorganizowała Szkołę Prawa (1808) i Szkołę Lekarską (1809), stwarzając tym podwaliny pod przyszły Uniwersytet Warszawski. Okres Księstwa Warszawskiego, wyłączając drogi rozwoju późniejszego Królestwa Polskiego, stanowi niejako wstęp do nowożytnych dziejów Polski.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.