Sejm Wielki obradował w Warszawie 6 X 1788–29 V 1792, zawiązany 7 X (za zgodą Rosji) w konfederację pod laską marszałków S. Małachowskiego i K.N. Sapiehy. Wykorzystując sytuację międzynarodową (Rosja uwikłana w wojnę z Turcją, demonstracyjna protekcja Prus), przeprowadzono stopniowo reformy społeczne i polityczne, zmierzające do przywrócenia pełnej suwerenności i ratowania niepodległości oraz ułatwienia rozwoju gosp. kraju.

Wbrew oczekiwaniom króla sejm nie podjął nawet dyskusji nad projektem przymierza z Rosją. Sejm odebrał Radzie Nieustającej władzę nad wojskiem (9 XII 1788), a następnie zniósł samą Radę (19 I 1789). Przedłużając na nieokreślony czas swoją kadencję, spowodował, że Rosja została zmuszona do wycofania swych wojsk z terenu Rzeczypospolitej. Prusy, których istotnym celem była izolacja Polski od Rosji i uzyskanie tą drogą dalszych ziem pol., zawarły (29 III 1790) sojusz z Polską. Myślano o wspólnej wojnie przeciw Austrii i wywołaniu powstania w Galicji. 20 X 1788 sejm entuzjastycznie uchwalił stutysięczną armię, ale wysiłek podatkowy mimo poważnego zwiększenia wpływów, okazał się za mały nawet wobec obniżonego potem do 65 tys. kontyngentu. Reformy ustrojowe przeprowadzano powoli ze względu na opór konserwatywnej części posłów, brak regulaminu obrad i sprężystego kierownictwa.

W 1789–90 zaczęły się krystalizować na nowo ugrupowania sejmowe. Część posłów dawnej opozycji pod przewodnictwem I. Potockiego łączyła się z częścią dawnych regalistów w dążeniu do reformy wewn., zwalczanej zwłaszcza przez adherentów hetmana F.K. Branickiego. Wielką rolę w inspirowaniu sejmowych zwolenników reform, a zwłaszcza w kształtowaniu szerokiej opinii publicznej w duchu przychylnym reformom, odegrała akcja publicystycznych działaczy skupionych wokół H. Kołłątaja, nazwanych Kuźnicą Kołłątajowską. Głównym zagadnieniem stała się sprawa wprowadzenia sukcesji tronu. Król zaczął odzyskiwać wpływy, zbliżając się do orientacji propruskiej. Stanisław August Poniatowski, Małachowski, Potocki i niektórzy przywódcy dawnej opozycji popierali dążenia miast; delegaci miast król. zebrali się XI 1789 w Warszawie z inicjatywy prezydenta Warszawy J. Dekerta, inspirowanego przez Kołłątaja. Sejm powierzył rozpatrzenie postulatów miast specjalnej deputacji.

16 XI 1790 sejmiki obrały nowych posłów, którzy przystąpili do konfederacji i obradowali razem z dawnymi (odtąd sejm zbierał się w podwójnym składzie; ze względu na tę okoliczność, jak i doniosłość zmian ustrojowych, jakie przeprowadził — zw. był Sejmem Wielkim). Duża część nowych posłów była zwolennikami reform, co wpłynęło na ożywienie prac sejmowych. 24 III 1791 uchwalono prawo o reorganizacji sejmików, 18 IV o ustroju miast, a 3 maja w drodze skróconego postępowania Konstytucję 3 maja 1791.

W ostatnim roku rozwijano i modyfikowano postanowienia Konstytucji 3 maja w ustawach o sejmie, Straży Praw, komisjach: skarbowej, policji, wojsk., o trybunałach itd. Nie zdołano zakończyć prac nad kodyfikacją prawa, reformą sądów itp. Tymczasem zakończenie wojny tureckiej umożliwiło Katarzynie II zbrojną interwencję w Rzeczypospolitej (18 V 1792), którą miała legalizować zawiązana w Rosji konfederacja targowicka. 29 V sejm zawiesił swe czynności. Po przegranej wojnie polsko-rosyjskiej 1792 i przystąpieniu króla do Targowicy przywódcy sejmowi wyjechali za granicę, zasady ustroju zawarte w Konstytucji 3 maja zostały anulowane. W okresie obrad Sejmu Czteroletniego nastąpił ogromny rozwój myśli reformatorskiej, patriotyzmu i poczucia obywatelskiego. Wielu działaczy tego okresu odegrało potem ważną rolę w powstaniu kościuszkowskim, na emigracji, w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.

Bibliografia

• W. Kalinka Sejm Czteroletni, t. 1–2, wyd. 4, Kraków 1895–96;
• W. Smoleński Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897;
• B. Leśnodorski Dzieło Sejmu Czteroletniego 1788–1792, Wrocław 1951.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.