Udział zasymilowanej inteligencji żydowskiej w ruchu socjalistycznym był często drogą do integracji społecznej. Światopogląd podkreślający silniej podziały klasowe niż narodowe. pomagał uciec przed problemami identyfikacyjnymi, jakie wyzwalała asymilacja i dyskryminacja.

Żydzi byli członkami wszystkich socjalistycznych organizacji, partii, ich odłamów i frakcji, na terenie trzech zaborów Polski i w Europie. Socjaliści żydowscy stanowili 4% skazańców politycznych, zesłanych w 1878–80 na Syberię. W środowisku wileńskich narodników towarzyszami B. Piłsudskiego byli A. Zundelewicz, I. Kaminer, A.S. Liebermann, A. Finkelstein, L. Jogiches, Ch. Rappoport oraz J. Martow-Cederbaum, J. Mill i A. Kremer, a także I. Dembo, zamieszany w plany zamachu na cara i cesarza niemieckiego.

W Wilnie rozpoczynały działalność Z. Sandberg, siostry R. i F. Puzyreńskie, E. Gordon oraz siostry Estera i Elżbieta Gordon, późniejsze działaczki I Proletariatu. Szymon Dickstein (pseud. Jan Młot, 1858–84), młodszy brat Samuela, był ideologiem I Proletariatu, tłumaczem Kapitału K. Marksa (1881) oraz prac F. Lassalle’a. W II Proletariacie zaczęła rewolucyjną karierę R. Luksemburg (1870–1919), współtwórczyni i ideolog Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), późniejsza działaczka niemieckiej socjaldemokracji, a wreszcie twórczyni Komunistycznej Partii Niemiec i Związku Spartakusa. Wielki wpływ na jej poglądy miał Jogiches, znany pod pseudonimem Jan Tyszka (1867–1919).

Wśród założycieli Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) był S. Mendelson oraz F. Perl (1871–1927), jej główny ideolog. W Galicji Polską Partię Socjalno-Demokratyczną współtworzył m.in. H. Lieberman (1870–1941). Mimo licznego udziału zasymilowanych inteligentów w pierwszych organizacjach socjalistycznych oddźwięk ich działalności wśród proletariatu żyd. był nikły. Jedną z pierwszych socjalistek, która prowadziła akcję wśród warszawskich rzemieślników żydowskich, była działaczka I Proletariatu R. Felsenhardt (1864–87). Przypłaciła ona swoją działalność aresztowaniem i śmiercią w drodze na zesłanie. W wileńskiej Szkole Rabinów działało konspiracyjne koło socjalistów, jednym z jego członków był A.S. Liebermann. W 1876 utworzył on Związek Socjalistów Żydowskich w Londynie [hebr. Agudat Ha-socjalistim Ha-iwrim be-London], który wkrótce się rozpadł.

Od 1887 istniało w Wilnie kółko rewolucyjne określające się mianem “żydowskich socjaldemokratów”. Działał w nim m.in. Kremer. Stworzenie odrębnej żydowskiej organizacji socjalistycznej nie wiązało się z jasno uświadomionymi dążeniami narodowościowymi, lecz wynikało z potrzeby agitacji w macierzystym języku. Taki charakter miała Żydowska Organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej, powstała w Warszawie w 1893 oraz założony w 1895 przez Milla Żydowski Związek Robotniczy w Warszawie [jid. Jidiszer Arbajter Farband in Warsze].

Te same pobudki kierowały Kremerem i Millem, gdy wraz z trzynastoma współtowarzyszami w 1897 utworzyli w Wilnie partię o nazwie: Algemajner Jidiszer Arbajter Bund in Lite, Rusland un Pojln [jid. Ogólnożydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Rosji i Polsce], czyli Bund. Jego członkowie nie przestali uczestniczyć w polskim i rosyjskim ruchu rewolucyjnym. Znaleźli się w grupie organizatorów rosyjskiej socjaldemokracji, powstałej w 1898. Chociaż Zjazd Paryski socjalistów w 1892 sformułował postulat równouprawnienia wszystkich narodowości, zarówno PPS, jak SDKPiL w odniesieniu do Żydów zasadę tę stosowały nie bez oporów. Zmianę stosunku polskich partii rewolucyjnych do Bundu wymusiły sukcesy tej partii wśród proletariatu żydowskiego, szczególnie widoczne podczas rewolucji 1905.

W 1920 Bund połączył się z galicyjską Żydowską Partią Socjal-Demokratyczną. W 1924 partię opuściła grupa prokomunistycznych działaczy, należących do frakcji nazywanej Kom-Bund. Odtąd partia współpracowała z PPS. Nieco później wyodrębnił się lewicowy odłam w ruchu syjonistycznego. W 1906 powstała nielegalna Żydowska Socjal-Demokratyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon, założona przez D.B. Borochowa. Lewicowe partie zdobywały zwolenników dzięki działalności w ruchu związkowym.

W 1931 co piąty robotnik żydowski należał do związków zawodowych (w środowisku polskim – co dwunasty). Wynikało to z nakładania się problemów społecznych (wyzysk, bezrobocie itp.) na narodowościowe (dyskryminacja, przenoszenie rywalizacji ekonomicznej na płaszczyznę etniczną, zwłaszcza w okresie wielkiego kryzysu). W czasie II wojny światowej w konspiracji działalność podjęła większość partii, w tym lewicowe. Organizowały opór cywilny i wzięły udział w przygotowywaniu wystąpień zbrojnych. Nawiązały kontakt z Armią Krajową, a także działającymi w podziemiu polskimi socjalistami.

Po wojnie, w 1945–50 działały legalnie takie partie lewicowe, jak: Poalej Syjon-Lewica i Prawica (zjednoczone w 1947), Hitachdut, Ha-szomer Ha-cair, He-chaluc, Bund, wraz z organizacjami młodzieżowymi: Dror, Gordonia, Cukunft. W 1949 Bund, mimo protestu części działaczy, rozwiązał się. Partie syjonistyczne zostały rozwiązane nakazem Ministerstwa Administracji Publicznej w 1949–50.

Alina Cała