Solidarność – wielopłaszczyznowy ruch na rzecz demokratyzacji i głębokich reform ustrojowych PRL; przyjął instytucjonalną formę związków zawodowych: Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (NSZZ „Solidarność”), działającego w środowiskach pracowników państwowych, oraz mniej licznych i nie w pełni zorganizowanych 1980–81 — Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników „Solidarność Wiejska”, Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych „Solidarność Chłopska”, a od III 1981 Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych „Solidarność” oraz od III 1981 Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Indywidualnego Rzemiosła „Solidarność”.
S. powstała VIII–IX 1980 w wyniku żywiołowych strajków zapoczątkowanych VII 1980 na Lubelszczyźnie, kontynuowanych VIII 1980 na Wybrzeżu, które rozwinęły się w strajki ogólnopolskie; po zawarciu porozumień społ. 1980–81 w Polsce komitety strajkowe (główną rolę odgrywał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Stoczni Gdańskiej im. Lenina) przekształciły się w komisje założycielskie NSZZ „Solidarność” (17 IX podjęto decyzję o utworzeniu jednolitego, ogólnokrajowego Związku i jego nazwie); po sporach z władzami państwowymi, dotyczących zawarcia w statucie Związku zobowiązania przestrzegania Konstytucji PRL i uznania kierowniczej roli PZPR w państwie, 10 XI 1980 NSZZ „Solidarność” został zarejestrowany. Organizacje związkowe powstały we wszystkich przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych (do powołania ogniw związku w WP i MO władze państwowe nie dopuściły); łącznie do NSZZ „Solidarność” wstąpiło ok. 9–10 mln osób (80% pracowników państwowych), w tym część członków PZPR (niektórzy w celu politycznego opanowania Związku); w tworzeniu NSZZ „Solidarność” uczestniczyli działacze komitetów założycielskich Wolnych Związków Zawodowych i opozycji politycznych, głównie Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” (Komitet Obrony Robotników), Ruchu Młodej Polski oraz katolickiej organizacji społeczno-politycznej, szczególnie środowiska Znak. Związek przyjął strukturę terytorialno-zakładową (wszystkie organizacje zakładowe przedsiębiorstw i instytucji tworzyły organizację regionalną), największe z 38 regionów liczyły: Śląsko-Dąbrowski — 1,4 mln członków, Mazowsze — 0,9 mln, Dolnośląski — 0,9 mln. Najwyższe władze NSZZ „Solidarność” tworzyły: zjazd delegatów, Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP), następnie od IX 1981 Komisja Krajowa; przewodniczący: L. Wałęsa; inni działacze: Z. Bujak, A. Celiński, W. Frasyniuk, B. Geremek, A. Gwiazda, M. Jurczyk, B. Lis, A. Michnik, K. Modzelewski, J. Onyszkiewicz, A. Rozpłochowski, J. Rulewski. Organ prasowy — „Tygodnik Solidarność” (redaktor naczelny T. Mazowiecki). Ponadto w Związku działały: sekcje branżowe i zawodowe, reprezentowane przez komisje koordynacyjne (górnictwo, oświata, służba zdrowia), oraz Sieć Organizacji Zakładowych NSZZ „Solidarność” (podejmowała problemy reformy gospodarcze i samorządu pracowniczego); XII 1980 KKP powołała Komitet Obrony Więzionych za Przekonania; w niektórych środowiskach organizowano grupy założycielskie partii politycznych: od VIII 1981 Polskiej Partii Pracy, od XI 1981 Klubów Samorządnej Rzeczypospolitej „Wolność–Sprawiedliwość–Niepodległość”. Z S. współpracowały organizacje społeczne lub większość ich członków, m.in.: Kluby Inteligencji Katolickiej, Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS), Stowarzyszenie „Pax”, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, Związek Literatów Polskich, polskiego Pen Club, Stowarzyszenie Filmowców Polskich oraz Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych (XII 1981 zorganizował Kongres Nauki Polskiej). S. udzielał pomocy Kościół katolicki.
Program S. łączył różnorodne inspiracje ideowe: socjalistyczne (sprawiedliwość społecznej, samorządność i egalitaryzm), katolickiej nauki społecznej (solidaryzm społeczny i pracowniczy, odrzucenie przemocy w rozwiązywaniu konfliktów społecznych), polskiej tradycji niepodległościowej; w pełni sformułowany na I Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność” IX–X 1981 („solidarne społeczeństwo i samorządna Rzeczpospolita”) zawierał postulaty: obrony praw pracowników, wprowadzenia demokratycznych form wyłaniania władz państwowych — likwidacji nomenklatury, decentralizacji zarządzania gospodarką — z udziałem samorządu pracowniczego, zagwarantowania niezawisłości sądów, tworzenia samodzielnego samorządu terytorialnego i zawodowego, uwolnienia oświaty, kultury, nauki, środków masowego przekazu od politycznego i ideologicznego nadzoru PZPR, ograniczenia cenzury. S., nie wysuwając jednoznacznych żądań, faktycznie sformułowała program wprowadzenia podstawowych zmian ustrojowych w Polsce. S. dążyła do realizacji postulatów, stosując różnorodne formy nacisku na władze państwowe — strajki okupacyjne w przedsiębiorstwach przemysłowych i budynkach publicznych (powszechne, ostrzegawcze i solidarnościowe), gotowość do strajku, demonstracje uliczne, negocjacje, propagandę (czasopisma, biuletyny, ulotki wydawane w dużych nakładach przez zarządy regionów i komisje zakładowe, faktycznie poza zasięgiem cenzury).
Kolejne konflikty ogólnokrajowe i lokalne, m.in.: dotyczące skrócenia tygodniowego czasu pracy i wprowadzenia wolnych sobót, zarejestrowania NSZZ RI „Solidarność” (w tym konflikt bydgoski III 1981, będący prowokacją władz komunistycznych), rejestracji NZS, poprawy zaopatrzenia ludności w żywność, oraz opór władz państwowych i administracji lokalnej spowodowały stopniową radykalizację części Związku. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce 1981–83 oraz delegalizacji S. (X 1982 formalnie), mimo internowania kilku tysięcy działaczy i represji wobec uczestników protestów, S. została odbudowana w podziemiu w formie zdecentralizowanego, różnorodnego ideowo i organizacyjnie ruchu społecznego (utworzona IV 1982 tajna Tymczasowa Komisja Koordynacyjna, następnie powołana 1987 jawna Krajowa Komisja Wykonawcza potwierdziły federacyjną strukturę Związku i samodzielność regionów); przyjęła formułę stopniowej, długotrwałej budowy społeczeństwa alternatywnego, tworzenia instytucji społecznej niezależnych od PZPR (długi marsz); organizowała strajki i demonstracje uliczne (najliczniejsze V i VIII 1982 i X 1984 podczas pogrzebu księdza J. Popiełuszki), wydawała podziemną prasę, utworzyła wydawnictwa (drugi obieg wydawniczy) oraz Radio „Solidarność”, ogłosiła bojkot oficjalnych instytucji, m.in. telewizji państwowej przez aktorów (front odmowy), koordynowała samopomoc (udział Kościoła katolickiego), współpracowała z międzynarodowymi centralami związkowymi (od XI 1986 członkowie Światowej Konfederacji Pracy i Międzynarodowej Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych). Część działaczy postulujących stosowanie radykalnych metod walki politycznej, m.in. strajku generalnego 1982, powołała Solidarność Walczącą (K. Morawiecki), jej zwolennicy domagający się poszanowania statutu Związku utworzyli III 1987 Grupę Roboczą Komisji Krajowej (Gwiazda, Jurczyk, Rulewski). Po strajkach IV i VIII 1988, podczas przygotowań do Okrągłego Stołu powstała nieformalna reprezentacja polityczna S. (Komitet Obywatelski przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność” L. Wałęsie), która uczestniczyła w negocjacjach i zawarciu porozumienia.
W IV 1989 ponownie zalegalizowano NSZZ „Solidarność” (przewodniczący Wałęsa) oraz NSZZ RI „Solidarność” (przewodniczący do 1990 J. Ślisz, do 1992 G. Janowski, następnie R. Wierzbicki); jednocześnie działacze nie uznający ponownej rejestracji Związku i będący w opozycji do Wałęsy utworzyli NSZZ „Solidarność 80” (przewodniczący Jurczyk). Zwycięstwo kandydatów popieranych przez S. w wyborach parlamentarnych (VI 1989) i samorządowych (V 1990) oraz Wałęsy w wyborach prezydenckich (XII 1990), powołanie rządu Mazowieckiego, zmiana ustroju politycznego i gospodarczego oraz powstanie pluralistycznego systemu partyjnego ujawniły podziały wewnętrzne, spowodowały rozłamy i ostateczny rozpad S. jako ogólnonarodowego ruchu społecznego; NSZZ „Solidarność” (licząca ok. 1,5 mln członków), NSZZ RI „Solidarność” (ok. 0,3 mln członków) oraz utworzony 1992 Chrześcijańśki Związek Zawodowy „Solidarność” imieniem księdza J. Popiełuszki (S. Jaworski) stopniowo przekształcały się w tradycyjne związki zawodowe (IX 1993 w wyborach parlamentarnych nie uzyskały mandatów w sejmie, 10 — w senacie). W 1991 przewodniczący NSZZ „Solidarność” został M. Krzaklewski; od 1993 postępujący proces skostnienia biurokratycznego i przywiązania do stanowisk publicznych władz związkowych; od 1994 próby zjednoczenia przez Związek prawicy w jeden organizm polityczny; w wyborach prezydenckich 1995 S. poparła Wałęsę; 1996 z jej inicjatywy powstała Akcja Wyborcza Solidarność (AWS), umożliwiająca Związkowi i jego przewodniczącemu Krzaklewskiemu kontrolę nad większością ugrupowań politycznych prawicy; 1997, AWS popierana przez S., zwyciężyła w wyborach parlamentarnych, współtworząc rząd z Unią Wolności (od 2000 rządziła samodzielnie); Krzaklewski został przewodniczącym klubu parlamentarnego AWS; 1998 utworzono partię polityczną Ruch Społeczny AWS, całkowicie kontrolowaną przez S.; Krzaklewski, mimo zrzeczenia się oficjalnych funkcji w AWS i Ruchu Społecznego AWS (zgodnie z decyzją zjazdu Związku z 1998), zachował faktyczną kontrolę nad nimi; od 1997 Związek wspierał politycznie rząd, z drugiej strony wymuszał na nim realizację interesów najsilniejszych grup zawodowych skupionych w organizacji (górnicy, kolejarze); 1998 S. poparła 4 reformy systemowe proponowane przez rząd J. Buzka; przed wyborami 2001 wycofała się z działań politycznych wspierających rząd, skupiając się na zadaniach związkowych. Wobec klęski wyborczej AWS w kolejnych latach związek koncentrował się na walce w obronie praw pracowniczych. Jednocześnie następował stały spadek członków organizacji, która 2003 liczyła ok. 900 tysięcy osób. 2002–10 przewodniczącym— J. Śniadek, następnie P. Duda.
J. Holzer, Solidarność 1980–1981. Geneza i historia, Warszawa 1983;
A. Touraine, Solidarność. Analiza ruchu społecznego, Warszawa 1989;
T.G. Ash, Polska rewolucja. Solidarność 1980–1982, Warszawa 1990;
J. Holzer, K. Leski, Solidarność w podziemiu, Warszawa 1990;
J. Tischner, Etyka solidarności, Kraków 1992.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
