SS, Die Schutzstaffeln der NSDAP

SS, Die Schutzstaffeln der NSDAP, Sztafety Ochronne NSDAP – uzbrojona i umundurowana formacja partii hitlerowskiej.

Zalążkiem SS była utworzona 1923 straż osobista (Stabswache) A. Hitlera, przekształcona w grupę szturmową (Stosstrup), która po puczu monachijskim 1923 została wraz z SA okresowo zdelegalizowana; 1925 Hitler zlecił zorganizowanie gwardii przybocznej pod nazwą SS, która początkowo działała w ramach SA; 1926 utworzono stanowisko Reichsführera SS (1926–27 J. Berthold, 1927–45 H. Himmler); oprócz Himmlera głównymi twórcami SS byli: R. Heydrich, G. Berger, R. Darré, O. Pohl; 1929 liczyły 280 członków, 1932 ok. 52 tysięcy, 1934 ponad 200 tysięcy Posłuszne Hitlerowi, stanowiły sprawne narzędzie realizacji polityki III Rzeszy; pełniły funkcję policji wewnątrzpartyjnej i wywiadu politycznym (SD); 1934 odegrały główną rolę podczas nocy długich noży.

W 1934 wyodrębnione z SA, przejęły od nich obozy hitlerowskie, a 1933–39 podporządkowały sobie policję niemiecką, zajmując najważniejszą pozycję w aparacie terroru i bezpieczeństwa wewnętrznego III Rzeszy. Popierane przez przemysłowców z Koła Przyjaciół Reichsführera SS, wyłączone spod kontroli sądów cywilnych i wojskowych, uważały się za elitę kierowniczą, wzór i wychowawcę narodu niemieckiego, jako narodu panów. Obok zorganizowanych na zasadach terytorialnych Allgemeine SS (Powszechnych SS), tworzono SS-Totenkopfverbände (Oddziały Trupich Główek) — funkcjonariuszy obozów koncentracyjnych (1945 ok. 30 tysięcy) i militarne SS-Verfügungstruppen (Oddziały Dyspozycyjne), które, początkowo niezbyt liczne (1939 ok. 14 tysięcy), łamały monopol wojskowy Wehrmachtu. SS miały hierarchiczną strukturę, a ich rangi przyrównywano do stopni wojskowych (tabela).

Od 1940 w strukturze organizacyjnej SS istniało 12 urzędów głównie, m.in.: Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) z Gestapo i SD, Administracyjno-Gospodarczych (WVHA), do którego III 1942 włączono Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, Główny Urząd Rasy i Osadnictwa (RuSHA), Sztabowy Komisarza Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny (RKFDV), Główny Urząd Ordnugspolizei (Orpo); w ich ramach działały Ahnenerbe (wspólnota badawcza „dziedzictwa przodków”, skupiająca wokół SS liczne grono naukowców) i Lebensborn. SS uczestniczyły w akcji uśmiercania psychicznie chorych i kalek (akcja „T4”); wraz z rozpoczęciem działań wojennych w Polsce, następnie w ZSRR, składające się z esesmanów Einsatzgruppen dokonywały masowych morderstw przedstawicieli elit społecznych (Intelligenzaktion) i ludności żydowskiej (Babi Jar).

W 1940 połączono Oddziały Dyspozycyjne, Oddziały Trupich Główek i szkoły junkierskie w Waffen SS (Siły Zbrojne SS), liczące 1944 ponad 900 tysięcy (w tym formacje ochotników „aryjskich” z niektórych krajów okupowanych). SS otrzymały zadanie zniemczenia podbitych terytoriów (Lebensraum), stąd ich kluczowa rola w niemieckim aparacie okupacyjnym, organizowaniu terroru, eksterminacji Żydów (Reinhard Aktion), Słowian (Generalny Plan Wschodni), Cyganów; przesiedleń ludności, eksploatacji niewolniczej siły roboczej (praca przymusowa w III Rzeszy), grabieży mienia.

W 1943–44 nastąpiło dalsze rozszerzenie kompetencji SS; 1943 Himmler został ministrem spraw wewnętrznych Rzeszy, 1944 — głównodowodzącym armii rezerwowej i szefem uzbrojenia; SD przejęła znaczną część agend wywiadu wojskowego (Abwehra). W procesie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze SS uznane zostały za organizację zbrodniczą; wyrokami sądów państw alianckich liczni funkcjonariusze SS zostali skazani na śmierć i straceni.

W 1956 rząd RFN zezwolił Bundeswehrze na przyjmowanie do służby byłych oficerów Waffen SS z uznaniem ich stopni; 1959 powstało w RFN Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Byłych Członków Waffen SS (HIAG); 1961 Bundestag uchwalił przyznanie emerytur wszystkim esesmanom.

Źródła

R. Manvell, H. Fraenkel, Himmler, Warszawa 1971;
M. Cygański, SS w ruchu narodowosocjalistycznym i w III Rzeszy 1925–1945, Poznań 1978;
K. Grünberg, SS — czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1985.
Organisationsbuch der NSDAP, Hrsg. R. Ley, München 1943;
G. Reitlinger, The SS. Alibi of a Nation, London 1956;
SS im Einsatz. Eine Dokumentation über die Verbrechen der SS, Berlin 1967;
H. Höhne, Der Orden unter dem Totenkopf, Gütersloh 1968;
Topographie des Terrors. Gestapo, SS und Reichssicherheitshauptamt auf dem »Prinz-Albert-Gelände«. Eine Dokumentation, Hrsg. R. Rürup, Berlin 1988;
H. Buchheim u. a Anatomie des SS-Staates, 5 Aufl., Bd. 1–2, München 1989