przygotowywany od X 1980 przez Sztab Generalny WP i Ministerstwo Spraw Wewn., wprowadzony został w nocy z 12 na 13 XII 1981 przez I sekr. KC PZPR i premiera gen. W. Jaruzelskiego oraz min. obrony nar. i spraw wewn.; potwierdzony dekretem Rady Państwa przyjętym wbrew prawu na posiedzeniu w nocy 13 XII (konstytucja nie zezwalała na wydawanie dekretów w czasie trwania sesji sejmu); formalnie administrowany przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego (przewodn. gen. Jaruzelski); uzasadniany załamaniem gosp. kraju, groźbą anarchii, wojny domowej i przejęcia władzy przez Solidarność (od 1989 gen. Jaruzelski podkreślał zagrożenie interwencją wojsk Układu Warsz. oraz naciski władz ZSRR); w rzeczywistości miał na celu obronę istniejącego systemu poprzez rozbicie i zlikwidowanie Solidarności jako wielkiej siły społ., niezależnej od władzy komunistycznej. Na podstawie dekretów Rady Państwa i rozporządzeń Rady Ministrów ograniczono podstawowe prawa obywatelskie, m.in. aresztowano lub internowano łącznie ponad 10 tys. osób (w tym przewodn. Solidarności L. Wałęsę), zawieszono, następnie rozwiązano wszystkie związki zawodowe (X 1982), zdelegalizowano część organizacji społ., zakazano strajków, zmilitaryzowano podstawowe dziedziny gospodarki (komunikację, telekomunikację, górnictwo, energetykę i ponad 100 największych przedsiębiorstw przem.), wprowadzono komisarzy wojsk. do zakładów pracy i instytucji państw., zakazano zmian miejsca pobytu obywateli bez zezwolenia władz adm., przerwano, następnie jawnie kontrolowano łączność telefoniczną na okres od kilku tygodni do kilku miesięcy, zawieszono wydawanie wielu dzienników i czasopism, emitowano tylko programy I radia i telewizji, wprowadzono godzinę milicyjną oraz cenzurę korespondencji, stosowano tryb doraźny w postępowaniu sądowym, przeprowadzono polit.-ideol. weryfikację niektórych grup zawodowych (dziennikarzy, nauczycieli, sędziów). Jednym z zadań stanu wojennego było opanowanie podstawowych ogniw Solidarności przez tajnych współprac. Służby Bezpieczeństwa (z zamiaru tego wycofano się). Część działaczy Solidarności, którzy uniknęli aresztowania, organizowała strajki (XII 1981 w większości wielkich przedsiębiorstw) i in. formy, gł. biernego, oporu społ. (bojkot państw. środków masowego przekazu, gł. telewizji) oraz odbudowała w podziemiu struktury NSZZ „Solidarność” (zakładowe i regionalne, IV 1982 powstała Krajowa Komisja Koordynacyjna); rozwinął się podziemny „drugi obieg” wydawniczy i niezależne od władz państw. życie kult. (wspierane przez Kościół katol.). Władze państw. zwalczały organizacje i instytucje podziemne, strajki okupacyjne i demonstracje uliczne (zwł. XII 1981, V i VIII 1982) pacyfikowały z użyciem specjalnych oddziałów MO (ZOMO) i ciężkiego sprzętu wojsk.; łącznie kilkadziesiąt osób zginęło, zostało zamordowanych lub zmarło w wyniku pobicia, m.in. zastrzelono 9 górników w Kopalni Wujek w Katowicach (16 XII 1981) i 3 demonstrantów w Lubinie (31 VIII 1982); wiele tysięcy osób aresztowano i skazano na kary więzienia lub grzywny, pozbawiono pracy; wymuszano składanie tzw. deklaracji lojalności wobec władz państw.; wśród internowanych prowadzono akcję werbunku na tajnych współprac. Służby Bezpieczeństwa, namawiano do emigracji; prowadzono kampanię propagandową uzasadniającą wprowadzenie stanu wojennego i atakującą Solidarność. Represjonowanym pomocy udzielał Kościół katol., powstał Prymasowski Komitet Pomocy Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom oraz lokalne komitety w diecezjach i parafiach. Przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego wystąpiły USA i in. państwa zach. (sankcje ekon. i akcja informacyjno-propagandowa); działalność Solidarności wspierały centrale związków zawodowych, m.in. AFL-CIO oraz Międzynar. Organizacja Pracy, w wielu krajach (gł. RFN, Francja, Włochy, Holandia, państwa skand.) tworzył się spontaniczny ruch poparcia dla Solidarności i potężna akcja pomocy charytatywnej dla ludności Polski. 31 XII 1982 stan wojenny został zawieszony, a 22 VII 1983 odwołany (przy zachowaniu części represyjnego ustawodawstwa).
W. Jaruzelski, Stan wojenny. Dlaczego..., Warszawa 1992.
Nigdy nie wejdą. Polska 1980–1982, Warszawa 1997.
O stanie wojennym w sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Warszawa 1997.
A. Paczkowski, Droga do „mniejszego zła”. Strategia i taktyka obozu władzy, lipiec 1980–styczeń 1982, Kraków 2001.
Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Warszawa 2003.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
