Synagoga – [gr. synagōgē ‘zebranie’, ‘zgromadzenie’] - słowo synagoga odpowiada hebrajskim nazwom: בית כנסת Bejt knesset (dom zgromadzenia – obiekt będący miejscem spotkań, m.in. w celu odprawiania obrzędów religijnych), בית מדרש Bejt Midrasz (dom nauki, szkoła – miejsce studiowania Tory i Talmudu), בית תפילה Bejt Tefila (dom modlitwy) – oraz niehebrajskim terminom w języku jidysz שול szul (szkoła), דאַוונשול dawnszul (szkoła modlitwy) jak również w przypadku judaizmu reformowanego סינאַגאָגע sinagoge. Powszechnie używane słowa w języku polskim odpowiadające pojęciu synagogi to bożnica lub bóżnica – czyli miejsce poświęcone Bogu, dom modlitwy, szkoła żydowska, lub dużo rzadziej w przypadku synagog postępowych budowanych przez Żydów niemieckich, będących pod wpływem Haskali słowa tempel – świątynia.

W starożytności oznaczała zorganizowaną gminę żydowską, a także jej zebranie oraz miejsce zebrań. Legendy rabiniczne wywodzą synagogę z czasów wygnania do Babilonii (VI w. p.n.e.); zdaniem części badaczy instytucja ta powstała jednak w diasporze greckojęzycznej w III w. p.n.e., gdy Żydzi w miastach greckich mogli się zrzeszać na wzór stowarzyszeń religijnych (gr. thíasoi) i jako samorządna wspólnota (gr. políteuma) w ramach miasta (polis); przynajmniej od I w. p.n.e. istniały także na obszarze kraju Izraela; Nowy Testament potwierdza, że w I w. n.e. były one powszechne; po upadku świątyni (70 r. n.e.) lokalna żydowska wspólnota religijna stała się podstawową instytucją umożliwiającą przetrwanie wspólnot żydowskich w diasporze. Nazwa „synagoga” została jednak z czasem zarezerwowana dla budynku. 

Synagoga stanowiła ośrodek życia religijnego i społecznego Żydów, miejsce ich publicznych modlitw, studiowania Tory i nauczania a od średniowiecza także siedzibę władz gminy żydowskiej (kahał), sądu rabinackiego, niekiedy więzienia kahalnego. Synagoga nie jest świątynią - w judaizmie kult ofiarny ustał wraz ze zburzeniem Drugiej Świątyni Jerozolimskiej i został zastąpiony modlitwą. Głównym pomieszczeniem synagogi jest sala modlitw przeznaczona dla mężczyzn, z aron ha-kodesz i bimą; salę poprzedza sień. W synagogach ortodoksyjnych kobiety modlą się w odrębnych pomieszczeniach (babiniec), dostępnych bezpośrednio z zewnątrz.

Architektura synagogi jest zależna od form charakterystycznych dla danej epoki i miejsca; w starożytności była to stylistyka grecko-rzymska w jej lokalnych odmianach (Aleksandria, III w. p.n.e.; Delos, I w. p.n.e.; Gamla i Herodion, I w. n.e.; Kfar Baram, III w.; Ostia Antiqua, IV w.; Beth Alpha, VI w.); w średniowieczu na Płw. Iberyjskim pojawiły się formy mauretańskie (Toledo — późniejsze kościoły: Santa Maria la Blanca, XIII w., i Nuestra Señora del Tránsito, XIV w.; Segowia i Kordoba, XIV w.); średniowieczne synagogi aszkenazyjskie były romańskimi i gotyckimi halami (Wormacja i Spira, XI w.; Ratyzbona, XIII w.; Sopron, XIV w.; Praga — Staro-Nowa s., XIV w.).
Murowane i drewniane synagogi budowano w Polsce od średniowiecza; najstarsze zachowane murowane pochodzą z XIV i XV w. — obecna nawa kościoła Św. Barbary w Strzegomiu, pierwotnie dwunawowa hala kościoła Św. Salwatora w Oleśnicy; z początkiem XVI w. — Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie (obecnie muzeum).

Między połową XVI a poł. XVII w. pojawiły się nowe układy sali; na ich powstanie oddziałała aszkenazyjska zasada centralnego sytuowania bimy, ustalona w XII w. przez M. Majmonidesa, w XVI w. potwierdzona przez Mojżesza Isserlesa w komentarzu do Szulchan Aruch. Wykształcone wtedy układy stosowano do końca XVIII w., a niektóre w XIX w.: jednoprzestrzenne sale podłużne i centr. z bimami altanowymi (m.in. z XVI i 1. poł. XVII w. w Szydłowie, Pińczowie, Lwowie — Bóżnica Złotej Róży, Zamościu, Krakowie — Bóżnica Izaaka; z 2. poł. XVII i XVIII w. w Goraju, Husiatynie, Sokalu, Nieświeżu, Sałanowie, Sandomierzu) oraz centr. z 4 podporami otaczającymi bimę (m.in. Przemyśl, Tykocin, Lwów — S. Przedmiejska, Wilno).

Salę główną otaczano z 2 lub 3 stron niższymi od niej sienią i modlitewniami dla kobiet lub wszystkie pomieszczenia ujmowano w jedną bryłę, gdzie salę główną poprzedzał przedsionek z położoną nad nim modlitewnią dla kobiet; w XVI i XVII w. synagogi przykrywano dachami pogrążonymi i wieńczono attykami (m.in. Kazimierz w Krakowie — Bóżnica Stara, Zamość, Żółkiew, Husiatyn); w XVIII w. zastępowano je dachami łamanymi piramidalnymi i czterospadowymi (m.in. Tykocin, Przeworsk) lub dwuspadowymi ze szczytami wzorowanymi na barokowych elewacjach kościołów (m.in. Słonim, Słuck); nawiązywano też do późnobarokowej architektury pałacowej (m.in. Włodawa, Wołpa).

W końcu XVIII i na początku XIX w. fasadę zdobiono klasycystycznym portykiem lub pseudoportykiem (m.in. Tulczyn, Nowy Korczyn, Kuźniczka). Najstarsze znane synagogi drewniane pochodziły z połowy XVII w. (Zabłudów, Chodorów); większość powstała w 2. poł. XVII i w XVIII w.; sale przykrywały pozorne sklepienia drewniane. Ze względu na ukształtowanie brył i wnętrz należały one do najwspanialszych osiągnięć pol. architektury drewnianej (m.in.: Gwoździec, Pilica, Przebórz, Wołpa, Olkienniki, Końskie). Na ścianach i sklepieniach s. na ziemiach pol. często umieszczano teksty modlitw, cytaty z Pisma Świętego i Talmudu; w synagogach murowanych napisy otaczano malowanymi i stiukowymi obramieniami i umieszczano we wnękach fryzu obiegającego salę; synagogi drewniane z 2. poł. XVII i w XVIII w. zdobiono polichromiami o znaczeniach symbol., w 2. poł. XVIII w. także iluzjonistycznymi.
Synagogi zarówno sefardyjskie, jak i aszkenazyjskie budowano w XVI i XVII w. w północnych Włoszech oraz w XVII i XVIII w. w Niderlandach. We Włoszech, gdzie Żydzi znaleźli się w ciasno zabudowanych gettach, wytworzył się typ barokowy synagogi o salach podłużnych, umieszczonych na górnych kondygnacjach kamienic; synagogi sefardyjskie miały układ tzw. dwubiegunowy z aron ha-kodesz przy ścianie wschodniej, bimą przy/lub w pobliżu ściany zachodniej, ławkami ustawionymi równolegle do osi sali (m.in. z XVI w. w Rzymie: Cinque Scuole i Tempio Italiano; w Wenecji: Scuola Spagnola, Scuola Canton; w Pesaro: Scuola Spagnola; w Ankonie: Scuola Levantina).

W synagogach aszkenazyjskich bimę umieszczano w środku sali (pierwotnie Wenecja: Scuola Grande Tedesca, XVI–XVII w.; Siena, XVIII w.); w Livorno, gdzie nie było getta, oraz w budowanych w XVII i XVIII w. wielkich synagogach niderlandzkich sale były trójnawowe, w zależności od obrzędu z bimą w centrum (Amsterdam — zespół synagog aszkenazyjskich: Wielka, XVII w., Nowa, XVIII w.) lub w zachodniej części sali (Amsterdam: synagoga sefardyjska Grote Sjoel i Portugalska, XVII w.).

W XVIII w. związane z haskalą dążenia reformatorskie objęły również architekturę synagog. Przez analogię do innych wyznań zwolennicy reform widzieli w synagodze świątynię. Układ synagog reformowanych upodobnił się do zborów ewangelickich z rodzajem prezbiterium dla starszych gminy, aron ha-kodesz w apsydzie, bimą przed aron ha-kodesz, ławkami dla wiernych zwróconymi w ich stronę oraz z emporami dla kobiet otwartymi do wnętrza sali;

Pierwsze synagogi postępowe powstały w Niemczech (Seesen, 1810; Kassel, 1836–39; Drezno, 1840). Przez cały XIX w. szukano dla s. zarówno tradycyjnych, jak i reformowanych, właściwej formy architektonicznej, angażowano wybitnych architektów; wznoszono coraz większe budowle (z wieżami, często wieńczone kopułami) i stosowano bogaty eklektyczny (orientalny, neorom., neorenes., klasycyst.) wystrój budowli (m.in. Lwów — Synagoga Postępowa, Kraków — Tempel, Warszawa — Wielka Synagoga na Tłomackiem, Stanisławów, Łódź); gminy ortodoksyjne nadal budowały synagogi murowane i drewniane o układach tradycyjnych. W XX w. architektura synagogalna pozostawała pod wpływem aktualnie rozwijających się kierunków arch., początkowo w Niemczech, następnie w Izraelu oraz w USA, gdzie w końcu XX w. powstały m.in. synagogi inspirowane drewnianymi synagogami polskimi.

W latach 30. XX w. hitlerowcy w Niemczech spalili lub zburzyli wszystkie synagog (większość w czasie „nocy kryształowej”). Niektóre z nich odbudowano po II wojnie świat. (m.in. w Wormacji, Berlinie). Na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej zostały zniszczone przez okupantów niem. i sowieckich niemal wszystkie bóżnice drewniane i większość murowanych. Po wojnie najcenniejsze synagogi murowane, które znalazły się w granicach Polski i niektóre na Ukrainie (Husiatyń), zostały odbudowane. Wobec braku wiernych służą zwykle celom kultu jako muzea, biblioteki, domy kultury, archiwa itp. (m.in.: Kazimierz w Krakowie, Tykocin, Łańcut, Łęczna, Sandomierz, Włodawa).

Bibliografia

• Piechotkowie M. i K., Bramy Nieba — bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996;
• Piechotkowie M. i K., Bramy Nieba — bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2000;
• Krinsky C.H., Synagogues of Europe, Cambridge–London 1985.
• Cała A., Węgrzynek H., Zalewska Gabriela, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa, 2000