kryptonim ZHP w konspiracji podczas II wojny świat.; powołane 27 IX 1939 w Warszawie przez czł. Rady Nacz. ZHP; wychowywały młodzież przez udział w walce z okupantem oraz tajne nauczanie i samokształcenie. Organizacją kierowało Naczelnictwo, obowiązki przewodn. ZHP pełnili: do V 1943 — ksiądz J. Mauersberger, później — T. Kupczyński; w skład Sz.Sz. wchodziły samodzielne organizacje: harcerek i harcerzy.

 Organizacja Harcerzy działała na terytorium RP oraz na Litwie i Łotwie; Gł. Kwaterze Harcerzy („Pasieka”), kierowanej przez naczelników: do V 1943 F. Marciniaka („Jerzy Nowak”), do X 1944 S. Broniewskiego („Orsza”), następnie L. Marszałka („Jan”), podlegały: chorągwie („ule”), hufce („roje”), drużyny („rodziny”) i zastępy („pszczoły”); istniało 18 chorągwi, 1944 liczyły ponad 8 tys. harcerzy; XI 1942 harcerzy podzielono na 3 grupy wiekowe: Grupy Szturmowe (GS) powyżej 17 lat, Bojowe Szkoły (BS) 15–17 lat oraz Zawisza (Z) 12–14 lat. Harcerze realizowali sformułowany 1941 program Dziś–Jutro–Pojutrze, zawierający zadania bieżące oraz perspektywiczne; odbywali szkolenie wojsk. odpowiednie dla każdej grupy wiekowej: najmłodsi do służby pomocniczej („Mafeking”), BS — podstawowe wyszkolenie żołnierza („Sklepy”), kursy służby łączności („Boernerowo”) i pocztów dowódców („Golędzinów”), GS — szkoły podchorążych („Agrykola”) i szkolenie kierowców („Ursus”). Sz.Sz. uczestniczyły w propagandzie i małym sabotażu, m.in. w Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” (zrywanie niem. i zawieszanie pol. flag, malowanie napisów antyniem. na murach i rozrzucanie ulotek, kolportaż prasy podziemnej), akcji N; prowadziły walkę cyw. („M” — oddziaływanie wychowawcze na młodzież poza Sz.Sz.), wywiad (WISS — Wywiad i Informacja Szarych Szeregów, zbieranie informacji o stanie i ruchach wojsk nieprzyjaciela), wydawały czasopisma, m.in.: „Źródło” (kolejne tytuły: „Drogowskaz”, „Dęby”, „Pismo Młodych”, „Brzask — Pismo Młodych”, a podczas powstania warsz. 1944 „Brzask — Pismo Harcerskich Oddziałów Armii Krajowej”), od 1942 „Bądź Gotów” („Bądź Gotów — Pismo Harcerskich Oddziałów Służby Pomocniczej”). Sz.Sz. uczestniczyły w walce zbrojnej (wielka dywersja — WD), XI 1942 GS (Oddział Specjalny „Jerzy”) włączono w skład Oddziału Dyspozycyjnego „Motor” Związku Odwetu, następnie Kierownictwa Dywersji KG AK, VIII 1943 przekształcono w batalion „Zośka”, z kompanii „Agat” (antygestapo) V–VII 1944 powstał batalion „Parasol”; oddziały harcerskie brały udział w wykonywaniu wyroków na funkcjonariuszach niem. władz okupacyjnych skazanych na karę śmierci przez sądy specjalne Pol. Państwa Podziemnego, uwalnianiu więźniów (Arsenał warszawski, Celestynów), dywersji kol. („Jula”, „Wieniec”), uderzeniach na posterunki graniczne między GG a ziemiami wcielonymi do III Rzeszy („Taśma”). W powstaniu warsz. 1944 walczyły: bataliony harcerskie w Zgrupowaniu „Radosław” na Woli, Powązkach, Starym Mieście, w Śródmieściu i na Powiślu oraz plutony BS w poszczególnych dzielnicach, Zawisza zorganizowała pocztę powstańczą; I 1945 Sz.Sz. zakończyły działalność.

 Organizacja Harcerek (kryptonimy: 1939–40 OH, 1940–43 ZK — Związek Koniczyn, 1943–45 BG — Bądź Gotów) działała na obszarze Rzeczypospolitej; od IX 1938 (powołanie Pogotowia Harcerek) przygotowywała się do pracy w warunkach wojennych, IX 1939 przeszła do konspiracji; kierowana przez komendantkę Pogotowia Harcerek — J. Łapińską („Katarzyna”); liczyła kilka tys. harcerek; działalność prowadziły drużyny i zastępy w 14 chorągwiach; harcerki organizowały: służbę sanitarną, łączność, tajne nauczanie, opiekę nad więźniami i ich rodzinami, pomoc dzieciom i osobom deportowanym z terenów wcielonych do III Rzeszy oraz Żydom; prowadziły pracę wychowawczo-propagandową (czasopismo „Dziś i Jutro”), uczestniczyły w sabotażu gosp., wywiadzie, dywersji; Organizacja Harcerek współpracowała z konspiracyjnymi: Organizacją Małego Sabotażu „Wawer”, Wojsk. Służbą Kobiet AK oraz jawnie pracującymi: Radą Gł. Opiekuńczą i PCK; III 1945 Pogotowie Harcerek zakończyło działalność konspiracyjną.

S. Broniewski Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1982;

Harcerki 1939–1945, red. K. Wyczańska, Warszawa 1983;

Harcerki 1939–45. Relacje — pamiętniki, wybór i opracowanie K. Wyczańska, Warszawa 1985;

Szare Szeregi. Harcerze 1939–1945, red. J. Jabrzemski, t. 1–3, Warszawa 1988.      

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.