Średniowiecze – okres historii w kręgu kultury europejskiej obejmujący czasy między upadkiem cesarstwa rzymskiego a przemianami zachodzącymi w Europie w dobie odrodzenia; dotyczy dziejów Europy i krajów Bliskiego Wschodu, jeśli zaś jest używany w stosunku do innych obszarów globu ziemskiego wymaga dodatkowych wyjaśnień.

Termin „wieki średnie” został użyty przez humanistów XV i XVI w., którzy wprowadzili tę nazwę dla okresu między rozkwitem kultury w starożytności i jej odrodzeniem w czasach im współczesnych. Stał się on użyteczny dla historiografii światowej z kilku powodów. Dobrze określał epokę, w której powstał i ukształtował się zespół cech określających gospodarkę i kulturę kręgu europejskiego: pocz. powstawania wspólnot narodowych, kształtowanie norm prawnych tworzących podstawy samorządu terytorialnego jako istotnej cechy ustrojowej, a w konsekwencji umożliwiających powstanie parlamentaryzmu, uznawanie praw i norm etycznych niesionych przez chrześcijaństwo, narodziny systemu kapitalistycznego w gospodarce i początki jej ogólnoświatowego zasięgu. Dla historyków określał też charakter zasobu źródeł i tym samym sposoby metod badawczych dotyczących poznawania przeszłości.

Na ogół średniowiecze jest umieszczane między schyłkami V i XV w., czyli, biorąc pod uwagę wydarzenia polit. — między ostatecznym końcem bytu cesarstwa zachodniorzymskiego (476, odesłanie insygniów władzy przez Odoakra do Konstantynopola) a dopłynięciem wyprawy K. Kolumba do Ameryki (1492). Inne propozycje dotyczące granic epoki ś. wiążą się z przyjmowaniem różnych cech określających jej charakter i cechy szczególne. Założenie, że dotyczą one Europy w czasach dominacji kultury rycerskiej (rycerstwo), prowadzi do przyjmowania jako początek epoki ś. schyłek X w., a jej końca wraz z zamknięciem okresu wypraw krzyżowych (krucjaty) — schyłek XIII w. Traktowanie ś. jako czasu jedności chrześcijaństwa przenosi granicę końcową okresu na 1517 i wystąpienie M. Lutra lub nawet soboru trydenckiego w poł. XVI w. Istnieją też poglądy określające tę epokę jako czas dominacji plemion germańskich i ustalające okres jej trwania od początku wędrówek ludów w IV w. do powstania porządku polit. w Europie w czasach tzw. wielkiego bezkrólewia w Rzeszy Niem. w 2. połowie XIII w. Periodyzacja epoki zależy także od sytuacji panującej w różnych państwach i regionach kontynentu. Początki odrodzenia we Włoszech są widoczne już w XIII lub XIV w., a w krajach leżących na północ od Alp — w XV w. W Polsce o renesansie można mówić od pocz. XVI w.

Średniowiecze nie było okresem jednolitym — można wyróżnić przynajmniej 3 podokresy, odmienne po względem gospodarki i kultury. Początek epoki przyniósł ze sobą, wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego, destrukcję dotychczasowego porządku społ., upadek miast i straty demogr. (w VI w. fala epidemii pochłonęła, np. w Italii, prawie 40% mieszkańców). Wraz z rozszerzaniem się nowych, plemiennych, obyczajów germ. na zachodzie i słow. na wschodzie Europy obniżał się także poziom kultury i nauki — zanikła znajomość pisma, jedynie nieliczne ośr. klasztorne (Irlandia, benedyktyni) i diecezjalne (Sewilla) podtrzymywały wiedzę antyczną uzupełnianą dorobkiem myślicieli wczesnego chrześcijaństwa (Ojcowie Kościoła); w rezultacie pierwszy okres, aż do VIII w., zasłużył na miano „ciemnych stuleci”. Drugi podokres, trwający do XIII w., przyniósł ze sobą rozwój kultury określanej mianem rycerskiej, pocz. rozkwitu nauk, rozwój miast, handlu międzynarodowego oraz samorządu terytorialnego.

Do cywilizacji eur., obejmującej dzisiejsze tereny Niemiec, Francji, Anglii, Włoch — przez przyjęcie chrztu — zostały włączone (między IX i XI w.) rozległe obszary na wschodzie kontynentu z Rusią Kijowską, Polską, Węgrami, Czechami, krajami skandynawskimi. Na zachodzie Europy przywileje uzyskiwane dla rycerzy wymuszały powstawanie pierwszych instytucji parlamentarnych. Trzeci podokres rozpoczął się wraz z załamaniem gospodarki i obniżaniem dochodów właścicieli ziemskich, czemu towarzyszyły narastające niepokoje społeczne, wojny i częściowo związane z tymi zjawiskami wielkie epidemie (czarna śmierć w poł. XIV w.).

Kryzys nastąpił także w organizacji Kościoła zach., a wraz z upadkiem Bizancjum i najazdami mongolskimi prowadził do rozbicia struktur państw.krajów Kościoła wschodniego. Próby wychodzenia z kryzysu w ciągu XV w. doprowadziły do pojawienia się zjawisk mających przynieść nowoż. formy życia w Europie. Między innymi rozwinęły się pierwsze formy systemu nakładczego, podjęto wyprawy mor. odkrywające dla Europejczyków nowe lądy, pojawiły się pierwsze propozycje reformy Kościoła katol., ustabilizowały się państwa mające grać gł. rolę w polityce kontynentu, widoczny stał się rozwój prądów eur. renesansu.

Różnorodność cywilizacji ś. wynikała z odmiennych tradycji i niejednakowego stopnia rozwoju społ. poszczególnych organizmów etnicznych, które jednak z biegiem czasu łączyły coraz silniej wspólne cechy społeczności zamieszkujących kontynent. Poczynając od V w., podstawą ideologii umożliwiającą wspólny język w dziedzinie etyki, stosunków międzynar., nauki i wiedzy o świecie było chrześcijaństwo, wyróżniające ludność Europy i niektóre grupy mieszkańców Bliskiego Wschodu od innych kręgów cywilizacyjnych. Ś., szczególnie w 2. i 3. okresie swych dziejów, korzystało z dorobku nauki i sztuki staroż. Grecji i Rzymu (pisma Arystotelesa, prawo rzym., wzorce architektury, malarstwa) oraz pozwalało na korzystanie ze wspólnego języka — łaciny, na wschodzie Europy także greki.

Dzięki temu cała epoka charakteryzowała się dwiema, pozornie przeciwstawnymi cechami — dążeniem do zachowania przez poszczególne państwa i wspólnoty odrębności własnej kultury, utrzymywania odrębności praw, języka, własnych dynastii i — jednocześnie — powstawaniem wspólnot ponad granicami polit. i ustrojowymi. Idea cesarstwa rzym., która od czasów Karola Wielkiego trwała w Europie, była realizowana przez bardziej lub mniej udane próby odtwarzania państwa uniwersalnego (do pocz. XIII w. uniwersalny charakter miało oprócz cesarstwa zach. — łac., także cesarstwo wsch. — bizant.). Kościół, do czasu rozłamu na wsch. (prawosł.) i zach. (katol.), stanowił także instytucję jednolicie wpływającą na organizację życia społ., wykształcenia, formy życia zbiorowego — jak zgromadzenia zakonne, bractwa rel., obrzędy liturgiczne, obyczaje dworskie.

W średniowieczu powstały wspólnoty uczonych i uczących — uniwersytety (Bolonia, Paryż, nieco później Oksford) — kształcące ludzi przydatnych w działalności nie tylko kośc., lecz także dyplomatycznej, sądowniczej, oświat. (od XIII w. rozwój szkół parafialnych), w medycynie, a co więcej — pozwalające na rozwój nauk teol., filoz. i licznych innych pochodnych od ® sztuk wyzwolonych (np.: historii, mechaniki, astronomii, geografii); wymiana kadr uniwersyteckich stworzyła wspólnotę uczonych w całej łac. Europie. Napływ na obszary dawnego cesarstwa rzym. nowych ludów, którego efektem było ukształtowanie się państw średniowiecznej Europy, przyniósł różnorodność polit. kontynentu i liczne konflikty zbrojne. Nie zmieniło to faktu, że w łac. części Europy pojawiły się instytucje leżące u podstaw kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego: samorządy terytorialne (gminy miejskie i wiejskie), organizacje zawodowe (cechy rzemieślnicze, gildie kupieckie) i — co wywarło największy wpływ na ustrój Europy — początek zgromadzeń stanowych.

Za pierwszy etap powstawania średniowiecznej Europy uważa się czasy Karola Wielkiego, 800 ukoronowanego na rzym. cesarza. Jest on uznawany za twórcę zjedn. łac. Zachodu nie tylko z racji stworzonej wspólnoty polit. — połączył bowiem pod swoją władzą ziemie Franków, Longobardów, Bawarów, Sasów — lecz także dlatego, iż właśnie wówczas zostały przeprowadzone reformy określające na wiele wieków różne dziedziny życia publicznego. Dotyczyły one stosunków pieniężnych (srebrny denar), oświaty (trivium, quadrivium, renesans karoliński), administracji państw. (hrabstwa, marchie).

Od jego czasów coraz szybszym przekształceniom zaczęła ulegać struktura społ., w której powiększała się rola właścicieli ziemi, uzależniających od siebie warstwę chłopską. Z ziem cesarstwa karolińskiego już w IX w. wyodrębniły się tereny Francji, Rzeszy niemieckiej, państwa pn. i środk. Italii. Cesarstwo karolińskie było jednak rozsadzane od wewnątrz przez odmienne interesy różnych ziem; stabilizacją polit. zachwiały także najazdy ludów nowych na arenie eur. — Węgrów i mieszkańców Skandynawii (Wikingowie, Waregowie). Pierwsi rozbili pierwsze, lepiej znane państwo słow. — Wielkie Morawy. Drudzy z biegiem czasu zaczęli odgrywać coraz większą rolę w wielkim handlu, obejmującym cały kontynent i stymulującym powstawanie nowych organizmów państw. (Ruś Kijowska). Żeglowali do wszystkich krajów Europy, a na przeł. I i II tysiącl. nawet do wybrzeży Ameryki Północnej.

Kolejne przekształcenia, społ. i kult., które zaszły w Europie od końca IX do pocz. XI w., doprowadziły do ukształtowania mapy polit. w znacznej mierze aktualnej do dziś. Bodźcem zmian było przechodzenie od systemu społ. organizacji plemiennej do organizacji państwowej. Z pomocą drużyny możni plemienni przekształcali system władzy, przy okazji niszcząc stare ośr. władzy i budując nowe. Poczynaniom tym towarzyszyło ulepszanie systemu zarządzania, możliwe dzięki przyjmowaniu wzorów z bardziej rozwiniętych państw, zwł. zaś chrześcijaństwa. Nowa religia, stanowiąca wyznacznik eur. cywilizacji, w ciągu nieco ponad 100 lat została przyjęta przez dwory panujące w Czechach, Danii, Polsce, na Węgrzech, Rusi Kijowskiej, w Norwegii i Szwecji. Europa rozumiana jako wspólnota chrześc. powiększyła się ponad 2-krotnie. Już wówczas coraz wyraźniejszy stawał się podział na Kościół wsch. — prawosł., i zach. — katol., odmienne w obyczajowości, liturgii i dogmatach.

Do pierwszego, poza posiadłościami Bizancjum, przyłączyła się przede wszystkim Ruś, do drugiego — pozostałe nowo ochrzczone państwa. Skutki tego stanu rzeczy dotyczyły nie tylko przyjmowania przez dość nieliczną pierwotnie grupę norm obyczajowych, etycznych, uznawania prawd wiary, lecz także przemian zachodzących w ideologii władzy, organizacji gospodarki, polityki zagr. i administracji państwowej.

Organizacja państwa na wzór wielkiego gospodarstwa — własności panującego — pod wpływem rosnącego znaczenia władców terytorialnych ulegała przemianom, prowadzącym do przyspieszenia tzw. procesów feudalizacyjnych (feudalizm). Były one oparte na dziedzicznej władzy wielkich posiadaczy ziemskich, wywodzących się w części z grona dawnych urzędników cesarstwa, w części zaś, w krajach nowych — z możnych uzyskujących coraz większy wpływ na wybór panującego. Powiększała się rola grupy wysokich duchownych (biskupów, opatów), uzyskujących specjalne przywileje. Rosło znaczenie rzym. Kościoła, zwł. po sukcesach odniesionych w długotrwałych walkach z cesarstwem o prymat w świecie zach. (walka o inwestyturę). Jego też nauka kształtowała sposób widzenia świata, jego język zaś — łacina, stał się językiem uniwersalnym zachodu Europy.

Obowiązująca doktryna przyjmowała istnienie 3 grup społ. — „walczących, modlących się i pracujących”. Pierwsza z nich obejmowała warstwę rycerzy, posiadaczy ziemi i przywilejów, połączonych różnorodnymi więzami lennymi. Ideologia tej grupy wytworzyła szczególne formy prawne, przyczyniła się też do rozwoju kultury. Dzieło Bernarda z Clairvaux o „nowym rycerstwie” miało stanowić ideol. podstawę praw uzyskiwanych przez posiadaczy ziemi, teoretycznie powołanych do walki o wprowadzenie norm chrześc., nakładało też obowiązki i normy postępowania rycerzy.

Literatura (pieśni rycerskie, eposy) utrwalana przez trubadurów określała zwyczaje przyjmowane przez dwory (cykl dotyczący legendarnego króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu). Druga grupa obejmowała zarówno duchownych, także posiadaczy ziemskich, jak również odgrywających coraz większą rolę w rozwoju nauki i kultury członków wspólnot zakonnych (benedyktyni, cystersi), a od czasu wypraw krzyżowych także zakonów rycerskich (templariusze, joannici, Krzyżacy). Od przeł. XII i XIII w. coraz większą rolę w procesie chrystianizacyjnym miast i wsi odgrywały wspólnoty tzw. zakonów żebrzących (franciszkanie, dominikanie). Trzecia grupa, obejmująca do późnego ś. około 80% mieszk. Europy, składała się przede wszystkim z chłopów.

Schemat ten nie uwzględniał pojawiania się od początku II tysiąclecia nowych form życia na zachodzie Europy, zwł. rosnącej roli miast i ich znaczenia w życiu. Coraz potężniejsze i bogatsze miasta wł., flandryjskie, aragońskie, nadreńskie były zamieszkane przez kupców, finansistów, rzemieślników, ludzi luźnych sprzedających swoją pracę. Wzrost znaczenia najbogatszych mieszkańców miast, działających w wielkim handlu, bankach, przedsiębiorstwach produkcyjnych, pozwolił im na stopniowe uzyskiwanie coraz większej roli w organach samorządu terytorialnego (komuny miejskie), tworzących własne prawa dotyczące gł. ich działalności zawodowej. Wzrastało znaczenie różnych grup wyodrębniających się prawnie, co prowadziło do powstawania stanów (wspólnot mających własne prawa i organa przedstawicielskie) i stopniowego kształtowania monarchii stanowych. Władza panującego zaczęła być prawnie ograniczana przez zgromadzenia stanowe (Wielka Karta Swobód w Anglii). Pojawiły się też prawa dla mieszkańców wsi tworzących gminy wiejskie, które uzyskiwały dziedziczne prawa do użytkowanej ziemi przez swych członków i określenia stałych świadczeń, w znacznym stopniu pieniężnych, na rzecz właściciela ziemi. Uzyskiwanie tych praw objęło całą łac. Europę (kolonizacja na prawie niemieckim, prawo niemieckie).

Istotne zmiany w życiu średniowiecznej Europy zachodziły od XIII w. Najazd Mongołów zniszczył państwo Rusi Kijowskiej. Od połowy stulecia malało znaczenie cesarstwa rzym., które po wygaśnięciu Hohenstaufów weszło w okres tzw. wielkiego bezkrólewia (1250–73). Powiększała się rola władztw terytorialnych wielkich rodów (Luksemburgowie, Habsburgowie), gmin miejskich (Wenecja, Florencja) lub suwerennych państw (Francja, Polska, Węgry). W wyniku IV krucjaty (1202–04) upadło cesarstwo bizant., które mimo odbudowy przez dyn. Paleologów nie odzyskało już swego dawnego znaczenia. Wydarzenia te zmieniały sytuację krajów leżących na zachód od ziem zajętych przez ludy azjat. — Mongołów, Turków.

Po pierwsze — konsolidowały się one ideologicznie i kulturalnie, stosując nie tylko wspólny język mowy, lecz także obrazu, symbolu i gestu. Po drugie — dzięki temu uzyskiwały możliwości wspólnych działań gosp. (spółki handl., banki i udzielane kredyty, związki międzymiastowe, Hanza), organizacji wypraw rycerskich (np. wyprawy przeciwko Prusom i Litwinom organizowane przez Krzyżaków), na które przyjeżdżali rycerze ze wszystkich krajów łac. Europy. Po trzecie — bliskość i dostępność wielkich imperiów na wschodzie pozwalały mieszkańcom Europy na łatwiejszy dostęp do bogactw azjat.: kruszców, wyrobów luksusowych, przypraw korzennych. Już w XIII w. rozpoczęły się wyprawy na Daleki Wschód (Marco Polo), w następnych stuleciach zaś podjęto pierwsze próby wypraw mor. na zachód. Towarzyszyły tym procesom liczne migracje w obrębie świata łac.: wędrówki czeladników cechowych, studentów odwiedzających uniw., a zwł. osadników, rekrutujących się z ludzi poszukujących nowych możliwości kariery — chłopów, drobnych rycerzy, mieszczan.

Kryzys stosunków gosp. i społ., a w ich efekcie także ideologii, rozpoczął się w XIV w. wraz ze spadkiem realnych dochodów właścicieli ziemskich. Próby zaradzenia temu wiązały się z podnoszeniem obciążeń ludności wiejskiej, większą i gorszej jakości emisją pieniądza, szukaniem dodatkowych zysków w wojnach. W takiej sytuacji 1348 wybuchła epidemia dżumy (tzw. czarna śmierć), która przyniosła spadek populacji w wielu krajach Europy o prawie 30%. Wydarzenia te prowadziły do pogłębiania się trudności społ. (powstania chłopskie: we Francji 1358 żakieria, w Anglii 1381 Wata Tylera), krachów bankowych (w Italii Bardi, Peruzzi), wzmagających się konfliktów polit. (wojna stuletnia 1337–1453).

Pojawiły się narastające kryzysy postaw ideol., struktur organiz., szczególnie widoczne w najważniejszej instytucji owego czasu — w Kościele katol. (awiniońska niewola papieży 1309–77, schizma zachodnia). Pogłębiały je pierwsze wielkie ruchy zmierzające do reformy kośc. (J. Wiklef, J. Hus) oraz konflikty między zwolennikami władzy soboru i władzy papieża. Wszystkie te zjawiska kryzysowe dotknęły zwł. kraje rozwinięte gospodarczo, natomiast dla ziem wsch. Europy okazały się w miarę korzystne z racji napływu ludzi i środków finansowych. Już jednak w czasach kryzysu, na przeł. XIV i XV w. (kryzys XIV w.), rozpoczęły się procesy charakteryzujące następną epokę. W latach 30. XV w. Portugalczycy zaczęli organizować wyprawy zamor., 1497–99 V. da Gama opłynął Afrykę i dotarł do Indii. W 1492 Kolumb — Włoch w służbie zjedn. Hiszpanii — dopłynął do Ameryki. Pojawiły się i rozwinęły nowe formy produkcji — system nakładczy, manufaktury; nowe narzędzia pracy — wielkie piece, statki umożliwiające żeglugę przy bocznym wietrze (karawele, galeony). Około 1450 J. Gutenberg wynalazł druk (drukarstwo), który miał zrewolucjonizować formy i szybkość wymiany informacji.

Zostałaulepszona broń palna (artyleria umożliwiającaburzenie murów obronnych). Zamiast rycerskiegopospolitegoruszenia coraz większąrolęzaczęły odgrywać oddziałynajemne, mniej liczne, ale lepiej przystosowane do nowych formrzemiosławojennego. Siatka uniw. pokryłacałą łac. Europę, rozszerzała się grupa uczonychwykorzystującychdziełastarożytnych i poszerzającychwiedzę techn. i teoretyczną. Już wcześniej rozwijały się koncepcjedotyczące państwa (Korona Królestwa Polskiego), rozumianego jako podmiot działania, posiadającywłasne terytorium i prawa w częściniezależne od woli panującego. Kształtowały się formyparlamentaryzmu opartego na przedstawicielstwachstanowych (Anglia, Polska, Hiszpania, prowincjeniderl.).

Wzrastały powiązania gosp. między regionami eur. (zachodem — uprzemysłowionym, wschodem — dostarczającym surowców i żywności, południem — specjalizującym się w luksusowej wymianie i produkcji). Pod koniec ś. ukształtowała się mapa polit. charakteryzująca już czasy nowożytne. W Niemczech utrwalały się terytoria dziedziczne wielkich rodów — Habsburgów, Wittelsbachów, Hohenzollernów. Konsolidowała się Ruś mosk., pod koniec XV w. już jedyny kandydat do zjednoczenia ziem dawnego państwa kijowskiego. Turcja po zdobyciu Konstantynopola (1453) sięgnęła granicy Węgier. W kolejną fazę korzystnej koniunktury weszła Francja, której władcy po zwycięskim zakończeniu wojny stuletniej wzmocnili władzę król. i rozpoczęli walkę o opanowanie Włoch. Unia między Kastylią i Aragonią, opanowanie przez ich władców mauretańskiej Grenady, pocz. ekspansji zamor. — wszystkie te procesy stworzyły podstawy późniejszej świat. roli Hiszpanii, „imperium, w którym nie zachodziło słońce”.

Ś. stanowiło epokę, w której powstały zjawiska istotne do czasów współcz.: idee wspólnoty ludów Europy opartej na chrześc. etyce, tradycjach kultury śródziemnomor., na parlamentaryzmie, na więziach stworzonych przez naukę i sztukę. Ukształtowały się wówczas wspólnoty nar. opierające się na świadomości własnej przeszłości, własnych prawach i własnym języku. Pod koniec tej epoki zaczęły kształtować się przesłanki powstania wymiany międzykontynent., po raz pierwszy w dziejach obejmującej także kontynent amerykański. Zob. też: Europa (Historia), Polska (Historia: Od początków do 1572).

Oświata i wychowanie s śedniowieczu. Wychowanie w ś. miało charakter stanowy i było związane z oświatą kościelną. Skoro chrześcijaństwo było religią ksiąg św., nie mogło rozwijać się bez tworzenia własnych form kształcenia. Z tego też względu zaczęły powstawać swoiste instytucje formacji rel.-moralnej (np. katechumenat, formacja zakonna). Z drugiej strony podejmowano próby adaptacji i wykorzystywania wiedzy i kultury szkolnej starożytnych na potrzeby wykształcenia chrześc., co znalazło wyraz w działalności Kasjodora (ok. 490–583), autora Institutiones divinarum et saecularium litterarum [łac., ‘kształcenie w naukach boskich i świeckich’], które stało się rodzajem encyklopedycznego podręcznika w szkołach średniow., dając także wykład 7 ® sztuk wyzwolonych.

Najwcześniej zaczęły powstawać ® szkoły klasztorne. Kształciły one gł. chłopców — oblatów (łac. pueri oblati) do stanu duchownego i życia klasztornego. Najwyższy poziom uzyskiwały z kolei ® szkoły katedralne, organizowane i często prowadzone przez biskupów w diecezjach: wiązały one szerzej ludność z Kościołem i praktykami religijnymi. Niektóre z czasem stawały się nawet zaczątkiem uniwersytetów, bodajże najbardziej kulturotwórczych instytucji oświat. powstałych w okresie późnego ś. (® uniwersytet). Pewną powszechność zyskały szkoły parafialne, organizowane przy kościołach parafialnych. Szerzej szkolnictwo zaczęło rozwijać się w epoce karolińskiej — ces. Karol Wielki nakazał m.in. klasztorom i katedrom wspieranie oświaty (do prac nad podstawami oświaty został włączony Alkuin), a 789 synod w Akwizgranie wydał odnośną uchwałę; 853 pap. Leon IV polecił zakładać i utrzymywać szkołę przy każdej parafii.

Szkoły parafialne i szkoły katedralne opierały program nauczania na odpowiednio adaptowanym programie 7 sztuk wyzwolonych, których pierwowzór sięgał czasów hellenistycznych. Szkoły parafialne, trywialne [łac. trivium ‘trzy drogi’] realizowały niższy szczebel wykształcenia: gramatykę łac., retorykę oraz dialektykę. Szkoły katedralne, kwadrywialne [łac. quadrivium ‘cztery drogi’] realizowały wyższy szczebel wykształcenia: arytmetykę, astronomię (konieczną do ustalania ruchomych świąt kośc.), geometrię (zaznajamiała raczej z geogr. opisem ziemi i przyrody) oraz muzykę powiązaną ze śpiewem kościelnym. W Polsce pierwsze szkoły katedralne zaczęły powstawać w XI w. (Kraków, Gniezno), natomiast parafialne — XIII–XIV w. Wychowanie średniow., domowe i szkolne, przenikała surowa dyscyplina uzasadniana racjami rel., co przykładowo potwierdza traktat pedag. O wychowaniu dzieci królewskich (1245) Wincentego z Beauvais, uzasadniający 9 przyczyn dobrowolnego przyjmowania kary cielesnej.

Wychowanie synów szlachetnie urodzonych (feudałów) odbywało się na dworach książęcych i przebiegało przez stadia pazia, giermka do pasowania na rycerza. Było to wychowanie gł. rycerskie (w umiejętnościach wojsk. i w ogładzie dworskiej). Kodeks rycerskiego zachowania, przesiąknięty naturalnie chrześc. zasadami moralnymi, kierował się dewizą: Bogu duszę, życie królowi, serce damom, sobie sławę ziemską. Wyraz temu dawały średniow. arcydzieła poet., jak fr. ® Pieśń o Rolandzie, niem. ® Pieśń o Nibelungach, hiszp. Poemat o Cydzie. W Polsce opisy etosu rycerskiego można znaleźć w kronikach Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza i in. Wychowanie mieszczańskie, tzw. wychowanie do konkretnej pracy, znajdowało najbardziej charakterystyczny wyraz w wychowaniu cechowym.

Odbywało się ono w domu i warsztacie mistrza (majstra) cechowego, pod którego okiem młodzież mieszczańska sposobiła się do różnych kunsztów i rzemiosł, przechodząc kolejno okres terminatora i czeladnika; uwieńczeniem było nadanie tytułu mistrza (majstra); przyznawał on prawa cechu i świadczył o najwyższych umiejętnościach w konkretnym zawodzie. Miasta organizowały także szkółki miejskie (pod nadzorem proboszcza parafii), które dawały minimum wiedzy i umiejętności przydatnych do różnorodnej działalności gosp., handl. itp. Stan włościański przysposabiał młode pokolenie do życia w ramach codziennej pracy. Dzieci, przez naśladownictwo, pouczenia i bezpośrednie uczestnictwo w pracach, zajęciach i uroczystościach (w zasadzie spontaniczne), wrastały w lokalną społeczność.

W ś. kształcenie obejmowało przede wszystkim mężczyzn. Kobiety mogły się cieszyć szacunkiem jako matki i gospodynie; b. powoli postępowało zrozumienie potrzeby ich edukacji. Przykład dał Karol Wielki, który kazał kształcić również swoje siostry i córki. Mimo to także w epoce ś. zdarzały się kobiety uczone i to nie tylko w klasztorach, lecz również w miastach; we Francji w XV w. Christine de Pisan w traktacie Cité des dames przeciwstawiła się poglądom tych mężczyzn, którzy „nie chcą, aby ich córki, żony czy krewne uczyły się nauk”. Zob. też Polska (Oświata: Od początków do 1795).

Bibliografia

• J. Huizinga Jesień średniowiecza, Warszawa 1961;
• J. Le Goff Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1970;
• B. Zientara Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1973;
• A. Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1976;
• G. Duby Czasy katedr. Sztuka i społeczeństwo 980–1420, Warszawa 1986;
• H. Samsonowicz Dziedzictwo średniowiecza, Wrocław 1991;
• Historia Europy, red. A. Mączak, Wrocław 1997;
• N. Davies Europa, Kraków 1999;
• Narodziny średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 1999;
• Rozkwit średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2001;
• Schyłek średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2003.

Stefan Wołoszyn, Henryk Samsonowicz

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.