Wojna światowa I 1914–1918

Wojna światowa I 1914–18, do 1939 zw. wielką wojną 1914–18 – zbrojny konflikt światowy, jej ośrodek znajdował się w Europie, wynikła ze splotu antagonizmów między mocarstwami, rywalizacji o hegemonię w Europie, wpływy na Bałkanach, podział świata kolonialnego i rynków zbytu, a także dążenia do rewizji granic ustalonych w wyniku konfliktów eur. XIX w. Do wojny stanęły 2 bloki — z jednej strony państwa centralne: Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria i imperium osmańskie (Turcja), z drugiej ententa: Francja, Rosja, W. Brytania, Serbia z Czarnogórą oraz po niem. agresji Belgia.

Siły i plany. Państwa te przygotowywały się do starcia zbrojnego od dłuższego czasu i wystawiły masowe armie. W wyniku mobilizacji z 3,7 mln żołnierzy czasu pokoju (1,2 mln państwa centralne, 2,45 mln ententa) armie te powiększyły się do ok. 15,6 mln (6,3 mln państwa centralne, 9,3 mln ententa), z tego 8,4 mln w armii czynnej (3,5 mln państwa centralne, 4,9 mln ententa). W armiach państw zaborczych służyło ponad 500 tys. Polaków. Walczyła też pol. formacja Legiony Polskie. Sztaby generalne walczących państw były nastawione na krótkotrwały konflikt zbrojny. Plan niem. przewidywał skierowanie gł. wysiłku przeciwko Francji, którą uderzeniem przez neutralną Belgię zamierzano pobić w ciągu kilku tygodni, by później uderzyć na Rosję. Austro-Węgry planowały pokonanie częścią sił Serbów oraz ofensywę na froncie rosyjskim. Po stronie ententy Francuzi przygotowali uderzenie w Lotaryngii z minim. osłoną od strony Belgii, która planowała samodzielną walkę na wschód od Brukseli. Rosjanie gł. wysiłek mieli skierować przeciwko Austro-Węgrom (Galicja), ale dużą częścią sił, zgodnie z umową z Francją, uderzyli na Prusy Wschodnie; Serbowie i Czarnogórcy zamierzali rozwinąć swe wojska na pograniczu z Austro-Węgrami.

Początek wojny. Formalnym początkiem zbrojnego konfliktu świat. było wypowiedzenie przez Austro-Węgry wojny Serbii (28 VII 1914), pod pretekstem zamachu sarajewskiego, później, po mobilizacji armii ros. uczyniły to Niemcy wobec Rosji (1 VIII), następnie wobec Francji (3 VIII), a przekraczając granicę Belgii (4 VIII) znalazły się w stanie wojny z tym państwem. Tego samego dnia W. Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, a 6 VIII Austro-Węgry — Rosji.

Działania 1914. Na froncie zachodnim 1–2 VIII wojska niem. rozpoczęły okupację Luksemburga, 4 VIII wkroczyły do Belgii, po sforsowaniu Mozy pobiły słabą belgijską armię polową pod Tienen (fr. Tirlemont) — cofnęła się ku twierdzy w Antwerpii — i rozpoczęły manewr obejścia armii fr. od północy. Armia fr. początkowo uderzyła w Lotaryngii, ale bez powodzenia, wobec zagrożenia od północy rozpoczęła przegrupowanie w stronę Belgii.

Doprowadziło to do tzw. bitwy granicznej, w której wojska fr. oraz bryt. korpus ekspedycyjny poniosły klęskę. Naczelny dowódca armii fr., gen. J. Joffre, zarządził głęboki odwrót na południe w celu przegrupowania sił; Niemcy przyjęli to jako pełne zwycięstwo i rozpoczęli pościg. Kontrofensywa Francuzów doprowadziła do bitwy nad Marną (6–13 IX), którą wygrali i odrzucili Niemców nad rz. Aisne, gdzie nastąpiła stabilizacja frontu. Następnie obie strony, zmierzając do obejścia przeciwnika, rozpoczęły tzw. wyścig do morza; jego końcowym etapem była bitwa nad rz. Isère; wzięła w niej udział belgijska armia polowa, która po nieudanej obronie Antwerpii połączyła się ze sprzymierzonymi. Wyścig nie przyniósł powodzenia żadnej ze stron.

Nastąpiła stabilizacja frontu od granicy szwajcarskiej po brzeg cieśn. La Manche. Plany krótkotrwałej wojny na zachodzie zakończyły się niepowodzeniem, ale w rękach niem. znalazła się niemal cała Belgia oraz północna, przem. część Francji.

Na froncie wschodnim operacje rozpoczęły się nieco później. 17 VIII wojska ros. uderzyły na Prusy Wschodnie. 1. armia pobiła Niemców pod Gąbinem, nowe dowództwo wojsk niem. (P. Hindenburg i E. Ludendorf) postanowiło uderzyć na 2. armię ros., która została pobita pod Stębarkiem (niem. Tannenberg). Z kolei Niemcy uderzyli na 1. armię i odrzucili ją za granicę. Na froncie galicyjskim najpierw uderzyli Austriacy; nacierając między Bugiem a Wisłą odnieśli kilka sukcesów, ale następnie, po nadejściu większych sił ros., zostali pobici pod Lwowem i odrzuceni na dalekie przedpola Krakowa oraz linię Karpat.

28 IX na lewym brzegu Wisły wojska niem. i austro-węgierskie (dowódca feldmarsz. F. Conrad) przeszły do kontrofensywy i podeszły pod Warszawę i Dęblin. Rosjanie przegrupowali wojska, pobili przeciwników i rozwinęli wielkie natarcie na Poznań i Kraków. Przeciwdziałanie niem. zatrzymało tę ofensywę w bitwie pod Łodzią; Austriacy po bitwie pod Limanową (3–14 XII) utrzymali zachodnią Galicję i okrążyli Przemyśl. Pod koniec roku nastąpiła stabilizacja frontu na linii: Wielkie Jeziora Mazurskie–rejon Przasnysza, Bzury, Rawki, Nidy, Dunajca i Karpat.

Na froncie bałkańskim 12 VIII wojska austro-węgierskie uderzyły na Serbów, ale zostały pobite nad rz. Cer; w kolejnej ofensywie 6 IX pokonały Serbów nad rz. Driną i 10 IX zajęły Belgrad; jednak wojska serbskie wygrały bitwę nad rz. Kolubarą i odzyskały miasto. Pod koniec roku nastąpiła stabilizacja frontu na linii rz.: Dunaj–Sawa–Drina.

Fronty tureckie powstały po wypowiedzeniu 12 XI przez Turcję wojny państwom ententy; jej 3. armia uderzyła na ros. Kaukaz, została jednak pobita pod Sarykamyszem (4 I 1915) i wycofała się za granicę. Pierwsze starcia nastąpiły na pograniczu Palestyny i Egiptu.

Na Dalekim Wschodzie 23 VIII Japonia znalazła się w stanie wojny z Niemcami; jej wojska 7 XI zdobyły niem. bazę Qingdao na Płw. Szantuńskim oraz zajęły niem. posiadłości w Oceanii: Wyspy Marshalla, Karoliny i Mariany, a Australijczycy niem. Nową Gwineę i Archipelag Bismarcka.

W Afryce fr. i bryt. oddziały kolonialne bez trudu zajęły Togo, ale garnizony niem. w Kamerunie, Afryce Południowo-Zachodniej i przede wszystkim Afryce Wschodniej, mimo odcięcia od kraju, stawiły skuteczny opór.

Na morzu niem. flota była zablokowana przez bryt.; dochodziło tylko do przypadkowych starć (28 VIII bitwa pod Helgolandem). Na morzach: Bałtyckim, Śródziemnym i Czarnym działały gł. siły lekkie. Flota fr. wielokrotnie wpływała na M. Adriatyckie z transportami broni do Czarnogóry. Na oceanach odcięte niem. okręty podjęły działania krążownicze. 1 XI eskadra niem. pobiła zespół bryt. pod Coronelem (Chile), ale 8 XII została zniszczona k. Falklandów przez następny, znacznie silniejszy zespół brytyjski.

Pod koniec roku na wszystkich frontach nastąpiła stabilizacja i przejście od wojny manewrowej do pozycyjnej. Zmusiło to państwa walczące do podjęcia działań mających na celu zaspokojenie narastającego zapotrzebowania na broń, amunicję, surowce, sprzęt i in. materiały wojenne. Postawiło to także problem siły roboczej (praca kobiet) oraz przyspieszenie postępu nauk.-technicznego.

Działania 1915. Stabilizacja frontu na zachodzie z jednej strony, niebezpieczeństwo uderzenia ros. ku Wielkiej Niz. Węgierskiej z drugiej spowodowały, iż państwa centralne postanowiły prowadzić obronę strategiczną na zachodzie, natomiast na wschodzie pobić armię rosyjską.

Na froncie wschodnim w lutym Niemcy zwyciężyli Rosjan nad jeziorami mazurskimi, ale nie zdołali przełamać ich frontu na północnym Mazowszu. 2 V rozpoczęło się gł. działanie armii państw centralnych dowodzonych przez gen. A. Mackensena; przełamały one obronę ros. pod Gorlicami i w stopniowo poszerzonym natarciu 22 VI odbiły Lwów, 5 VIII zajęły Warszawę, 25 VIII — Brześć, 4 IX — Grodno i 18 IX — Wilno. Pod koniec września front ustabilizował się na linii: dolna Dźwina–jez. Narocz–Baranowicze–Pińsk–Dubno–Tarnopol–Czerniowce. Rosjanie stracili Królestwo Pol., niemal całą Galicję, część tzw. ziem zabranych oraz krajów bałtyckich; w czasie odwrotu przeprowadzili masową ewakuację ludności, bydła, maszyn, dopełniając w ten sposób zniszczeń wojennych ziem polskich.

Na froncie zachodnim kilka kolejnych uderzeń wojsk fr. i bryt., w tym w Szampanii (25 IX–6 XI), nie przyniosło powodzenia; wielkie natomiast były straty w ludziach, ogromne zużycie amunicji; w kwietniu Niemcy pod Ypres użyli gazów bojowych; od tego czasu obie strony stosowały ten nowy środek walki.

Na frontach tureckich nastąpiło nasilenie walk; 19 II flota bryt.-fr. podjęła próbę sforsowania Dardaneli, zakończoną 18 III niepowodzeniem; 25 IV desant bryt. wylądował na płw. Gelibolu, nie odnosząc sukcesu. Na Kaukazie armia ros. w czerwcu przeszła do natarcia i do pocz. września wyszła na linię: Tutak–jez. Wan–jez. Urmia. 30 X ros. korpus wylądował w perskim porcie Anzeli nad M. Kaspijskim i pod koniec roku zajął Hamadan. Brytyjczycy natomiast, posuwając się z Al-Basry, podeszli do Al-Kut, gdzie jednak otoczyli ich Turcy. Na płw. Synaj zgrupowanie tureckie nacierające z Palestyny dotarło do Kanału Sueskiego i rozpoczęło jego forsowanie; 23 II Brytyjczycy odparli Turków, którzy wycofali się ku swojej granicy.

Na froncie bałkańskim po wielomiesięcznym spokoju wojska niem. i austro-węgierskie 6 X uderzyły na Serbów od północy, a wojska bułgarskie od wschodu. Pod naciskiem przeważających sił Serbowie ewakuowali Belgrad (10 X) oraz Nisz (5 XI) i wycofali się na Kosowe Pole; próba przebicia się przez Skopje na spotkanie wojsk sprzymierzonych, które w październiku wylądowały w Salonikach, nie przyniosła powodzenia. Osłabiona armia serbska rozpoczęła odwrót ku brzegom M. Śródziemnego przez bezdroża Albanii.

Front włoski otworzyło wypowiedzenie 25 V przez Włochy wojny Austro-Węgrom. 23 VI rozpoczęła się ofensywa wł.; jednak niemal na pozycjach wyjściowych nad rz. Soczą wojska austro-węgierskie zablokowały przeciwnika. Do końca roku nad tą rzeką stoczono 4 nie rozstrzygnięte bitwy.

W Afryce wojska południowoafryk. opanowały niem. Afrykę Południowo-Zachodnią, fr. i bryt. — Kamerun, ale w Afryce Wschodniej Niemcy skutecznie dawali opór sprzymierzonym.

Na morzu Niemcy po niepowodzeniu wypadu ich floty pod Dogger Bank (23–24 I) ograniczyli działalność floty nawodnej, a od poł. lutego rozpoczęli wojnę podwodną; pod naciskiem państw neutralnych, a zwłaszcza Stanów Zjedn., w sierpniu atakowali tylko okręty wojenne.

W 1915 państwa centralne opanowały ziemie pol. i odrzuciły Rosjan daleko na wschód, zajęły Serbię i uzyskały przez Bułgarię bezpośrednie połączenie lądowe z Turcją. Jednocześnie wokół państw centralnych zacieśniał się pierścień blokady, powodując znaczne trudności surowcowe i żywnościowe. We wszystkich państwach trwało przestawianie gospodarki na tory wojenne; w najgorszym położeniu była Rosja, w której najsilniej zarysowała się dysproporcja między potrzebami wielomilionowej armii a możliwościami przemysłu oraz komunikacji.

Działania 1916. Ententa zamierzała uderzyć na wszystkich frontach, Niemcy natomiast postanowili skupić gł. wysiłek na froncie zachodnim, przyjmując, że armia ros. po klęskach 1915 nie będzie w stanie podjąć znaczniejszych działań ofensywnych.

Na froncie zachodnim Niemcy uderzyli na twierdzę Verdun, gdzie 2 II–14 VII toczyła się wielka bitwa, w której obie strony poniosły ogromne straty, a Niemcy miejscami posunęli się 4–6 km. Brytyjczycy i Francuzi 24 VI uderzyli na Niemców nad Sommą. Dało to początek pierwszej wielkiej bitwie materiałowej, w czasie której rozegrano po raz pierwszy walkę o panowanie w powietrzu oraz użyto czołgów; zyski terenowe liczono w kilometrach (do 7); Niemcy stracili 500 tys. ludzi, Brytyjczycy ok. 410 tys., a Francuzi 202 tysiące.

Na froncie włoskim najpierw nastąpiło nieudane uderzenie austro-węgierskie w południowym Tyrolu, w marcu i sierpniu wł. nad Soczą; jedynym sukcesem Włochów było zajęcie pogranicznej Gorycji i opanowanie masywu Doberdo.

Na froncie wschodnim przez pierwsze miesiące panowała cisza. 6 VI na południe od Prypeci rozpoczęła się wielka ofensywa ros. (pod wodzą gen. A. Brusiłowa) z punktem ciężkości na Wołyniu; wojska austro-węgierskie poniosły klęskę, Rosjanie zdobyli Łuck, Brody i Stanisławów. W pocz. sierpnia nastąpiła stabilizacja frontu; natarcia Rosjan na Białorusi i w Kurlandii nie przyniosły powodzenia. 27 VIII Rumunia przystąpiła do wojny po stronie sprzymierzonych; jej armie z 3 stron uderzyły na Siedmiogród, ale zostały wyparte przez wojska austro-węgierskie i niem., podczas gdy wojska bułgarskie i niem. opanowały Dobrudżę. Wojska państw centralnych uderzeniem przez Dunaj od południa i przez Karpaty od północy przebiły się na Wołoszczyznę; Rumuni przegrali bitwę nad rz. Ardżesz (30 XI–3 XII), musieli ewakuować Bukareszt, wycofali się na pogranicze Wołoszczyzny i Mołdawii; tam z pomocą Rosjan powstrzymali przeciwników.

Na Półwyspie Bałkańskim flota sojusznicza w styczniu–lutym ewakuowała armię serbską na Kerkirę w celu reorganizacji; Austriacy uderzyli na Czarnogórę i zmusili ją do kapitulacji po walce o górę Lovćen (23 I). W zimie 1915–16 ukształtował się front salonicki; znalazła się na nim większość sił armii bułgarskiej walczących z dywizjami bryt., fr., prowincjonalnego rządu gr. oraz armią serbską przewiezioną z Kerkiry. 17 VIII Bułgarzy podjęli natarcie, następnie 12 IX uderzyli sprzymierzeni w celu odciążenia Rumunów; 18 IX Serbowie opanowali masyw Kajmakčalan; w kilka dni później Francuzi zdobyli Bitolę.

Na frontach tureckich Rosjanie zajęli Erzurum (16 II) i Trabzon (18 IV). W Mezopotamii Turcy 29 IV zmusili do kapitulacji zgrupowanie bryt. otoczone pod Al-Kut. Brytyjczycy utrzymali Al-Basrę, z której pod koniec roku ponownie ruszyli na Bagdad. Na płw. Synaj w lipcu wojska zgrupowania niem.-tureckiego ponowiły atak na Kanał Sueski; Brytyjczycy odparli natarcie, później opanowali cały półwysep i 21 XII weszli do Al-Araisz.

Na morzach Niemcy w lutym nasilili wojnę podwodną, a od poł. października przekształcili ją w walkę z flotą handl. ententy. Flota niem. podjęła próbę wyjścia z południowej części Zat. Helgolandzkiej; w rezultacie doszło do nie rozstrzygniętej bitwy mor. na wysokości cieśn. Skagerrak (jutlandzka bitwa).

Działania wojenne 1916 nie zadowoliły żadnej ze stron. Wojna stawała się w coraz większym stopniu materiałowa, pochłaniała ogromne siły i środki. Problemem stały się uzupełnienia walczących wojsk, co było jedną z przyczyn proklamowania przez państwa centralne ® Aktu 5 listopada, dotyczącego odtwarzania „samodzielnego państwa polskiego” z zachodnich ziem zaboru ros.; akt ten oficjalnie stawiał sprawę pol. ponownie na płaszczyźnie międzynarodowej. Przedłużająca się wojna i narastające straty spowodowały nasilenie się nastrojów antywojennych oraz protestów wojska, gł. ros., ale także fr. i wł., przeciwko bezmyślnym natarciom. Państwa centralne przeprowadzały sondaże pokojowe.

Działania 1917. Sprzymierzeni planowali podjęcie działań zaczepnych na wszystkich frontach, tym bardziej że 6 IV Stany Zjedn. wypowiedziały wojnę Niemcom, chociaż na razie nie miały armii. Państwa centralne nastawiły się na obronę.

Na froncie wschodnim w Rosji wybuchł kryzys wewn.; 15 III w wyniku rewolucji lutowej obalono monarchię, w armii wzmogły się nastroje antywojenne. Rząd Tymczasowy zorganizował jednak działania zaczepne; 1 VII armia ros. przeszła do natarcia nad Dniestrem, 24 VII również Rumuni uderzyli pod Mareşti; uzyskano pewne sukcesy, ale kontrofensywa armii państw centralnych odrzuciła Rosjan na wschodni brzeg Zbrucza, Rumuni natomiast odparli natarcie niem. pod Mărăşeşti; następne znaczniejsze działania podjęto jesienią; 3 IX Niemcy zajęli Rygę, w październiku archipelag Moonsundzki. Armia ros. ulegała rozkładowi, a po objęciu władzy przez bolszewików proces ten uległ przyspieszeniu; jednocześnie z żołnierzy pochodzenia nieros. z jej szeregów oraz z jeńców zaczęto tworzyć formacje nar.: pol. (Korpusy Polskie w Rosji), łotewskie, czeskie, fińskie i in. 5 i 15 XI w Brześciu Litew. zostało podpisane zawieszenie broni ros.-niem. i ros.-austro-węgierskie, które zakończyło działania wojenne na froncie wschodnim i zwolniło siły państw centralnych do akcji na innych frontach.

Na froncie zachodnim w marcu Niemcy wycofali się z występu frontu pod Noyon w rejon Arras (Saint-Quentin, Vailly-sur-Aisne). Natarcie sprzymierzonych rozpoczęło się dopiero 9 IV od uderzenia Brytyjczyków w Artois i 16 IV Francuzów nad rz. Aisne. Próby przełamania obrony niem. nie przyniosły powodzenia, a ogromne straty spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii fr., opanowany drakońskimi środkami przez gen. Ph. Petaina. Główny ciężar walki przejęli teraz Brytyjczycy, którzy początkowo bez powodzenia nacierali we Flandrii, ale ostatnia ich akcja zaczepna pod Cambrai (20 IX–6 XII), dzięki masowemu użyciu czołgów wspartych przez lotnictwo, przyniosła początkowo znaczny, ale nie wykorzystany sukces.

Na froncie włoskim armia wł. dwukrotnie nacierała nad rz. Soczą (12 V–6 VI, 17 VIII–IX), ponosząc ogromne straty i nie uzyskując żadnego sukcesu, co naderwało jej morale; w tej sytuacji uderzenie niem.-austro-węg., rozpoczęte 24 X, doprowadziło do przełamania frontu wł. pod Caporetto i do rozejścia się znacznej części żołnierzy wł. do domów. Dzięki interwencji dywizji fr. i bryt. sprzymierzonym udało się odtworzyć front nad rz. Piawą i przystąpić do reorganizacji armii włoskiej.

Na froncie salonickim trwały walki pozycyjne i tylko w maju Francuzi i Serbowie podjęli nieudane natarcie. 12 VI sprzymierzeni wymusili abdykację filoniem. króla Grecji Konstantyna I. Nowy rząd gr. 29 VI wypowiedział wojnę państwom centralnym, a na front salonicki skierowano gł. siły armii greckiej. Na zapleczu wojsk bułgarskich w Serbii w rejonie Niszu wybuchło powstanie, stłumione przez Bułgarów.

Na frontach tureckich na Zakaukaziu przez cały rok następowały lokalne starcia; 18 XII w Erzincan zostało podpisane turecko-ros. zawieszenie broni. W Mezopotamii 24 II Brytyjczycy zdobyli Bagdad, ale zostali zatrzymani na północ od tego miasta. W Palestynie Turcy odparli 2 uderzenia Brytyjczyków na Gazę; ewakuowali ją dopiero 7 XI, następnie Brytyjczycy 17 XI zdobyli Jaffę i 9 XII — Jerozolimę. W Al-Hidżazie nadal trwało powstanie Arabów.

Na morzu od 1 II Niemcy przystąpili do nieograniczonej wojny podwodnej i osiągnęli w niej znaczne sukcesy; sprzymierzeni wzmacniali obronę i osłonę ruchu morskiego.

W powietrzu działania nabrały rozmachu, tak że można już było mówić o nowym froncie. Niemcy 22 VII przeprowadzili ostatnie ataki sterowców na W. Brytyjskie; ich miejsce zaczęło zajmować lotnictwo bombowe, które już na pocz. 1917 wykonało ataki na fabryki w Nancy; 17 V pierwsze bomby padły na londyńskie City, a 25 V rozpoczęły się systematyczne ataki na Londyn. Francuzi atakowali cele przem. w Lotaryngii, Brytyjczycy bombardowali cele nadmor., gł. Ostendę i Zeebrugge oraz pobliską Brugię.

Kampanie 1917 przyniosły wyeliminowanie Rosji z wojny, ale blokada pogarszała położenie gosp. państw centralnych, których przemysł nie był w stanie dorównać mocom produkcyjnym przemysłu państw ententy.

Działania 1918. Prezydent Stanów Zjedn. Th.W. Wilson 8 I wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki przyszłego pokoju; punkt 13 zawierał postulat przywrócenia Polsce niepodległości oraz przyznania jej dostępu do morza. W planach przyszłych działań wojennych dowództwo niem., wykorzystując wycofanie się Rosji z wojny, postanowiło szukać rozstrzygnięcia na zachodzie, a austro-węgierskie — we Włoszech. Państwa ententy natomiast zamierzały rozpocząć działania na szerszą skalę dopiero latem, po włączeniu się liczniejszych wojsk amer.; nastąpiła zmiana systemu dowodzenia: odtąd politycy i dowódcy kontyngentów nar. uzgadniali między sobą plany działań; 23 III gen. F. Foch został upoważniony do koordynowania działań wojsk sprzymierzonych na froncie zachodnim, 3 IV powierzono mu ich dowodzenie, a 4 V został nacz. wodzem sił sprzymierzonych na wszystkich frontach.

Na wschodzie w początkach roku trwały rokowania pokojowe w Brześciu Litewskim. 9 II Niemcy i Austro-Węgry podpisały traktat z Ukr. Radą Centralną, na którego podstawie Chełmszczyznę przyłączono do Ukrainy. Odpowiedzią ze strony pol. był powszechny protest oraz przebicie się II Brygady Legionów Pol. przez front austro-węgierski pod Rarańczą (16–17 II) i późniejsze połączenie z 2. Korpusem Polskim. Wobec przedłużania się rokowań brzeskich z Rosją, wojska niem. i austro-węgierskie rozpoczęły marsz na wschód i zajęły kraje bałtyckie, Białoruś i część Ukrainy; ulegająca rozkładowi armia ros. nie stawiała oporu. 3 III delegacja sowieckiej Rosji podpisała traktat pokojowy z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją, ale na Ukrainie wojska państw centralnych kontynuowały marsz na wschód. Następnie wojska państw centralnych przekroczyły Dniepr i wyszły na pogranicze ros.-ukr., zajmując Rostów. Osamotniona militarnie Rumunia 5 III podpisała w Buftea zawieszenie broni, następnie 7 V zawarła pokój w Bukareszcie.

Na froncie zachodnim Niemcy ześrodkowali przeważające siły i 2 I rozpoczęli uderzenie na odcinku bryt.; zdobyli duży występ frontu pod Amiens, 9 IV uderzyli we Flandrii, ale i tu nie dotarli do morza. Armia bryt. poniosła duże straty, utrzymała jednak front, wzmocniona przez posiłki francuskie. Dowództwo niem. przeniosło gł. wysiłek na odcinek fr. i 27 V uderzyło w Szampanii; dzięki zaskoczeniu Niemcy opanowali obszar do rz. Marny, ale gen. Foch powstrzymał przeciwnika.

Obie strony poniosły duże straty; Niemcom brakowało rezerw na uzupełnienie stanu wojsk, stronę sprzymierzonych w przyspieszonym tempie wzmacniały wojska amer.; jednocześnie rozpoczęto formowanie Armii Pol. we Francji. 15 VII Niemcy zaatakowali na wschód od Reims, ale mimo lokalnego sforsowania rz. Marny zatrzymała ich obrona fr., 18 VII z rejonu Villers-Cotterêts w skrzydło występu niem. uderzyło fr. zgrupowanie uderzeniowe; natarcie piechoty i czołgów, wspierane przez artylerię i lotnictwo, zaskoczyło Niemców; 2 VIII Francuzi odbili Soissons i ścięli występ niem. wysunięty ku Marnie. Nastąpił przełom: wojska ententy przeszły do działań zaczepnych, a Niemcy pospiesznie rozbudowywali obronę; 8 VIII pod Amiens rozpoczęło się uderzenie wojsk bryt. i fr. („czarny dzień” armii niem.), które doprowadziło do odzyskania terenu zajętego przez Niemców. Następnie wojska sprzymierzonych kolejnymi uderzeniami odrzuciły Niemców z północnej Francji i zachodniej Belgii; morale armii niem. zaczęło się załamywać.

Na froncie włoskim natarcie wojsk austro-węgierskich nad rz. Piawą zostało powstrzymane przez Włochów, którzy 24 X, wykorzystując rozkład wojsk przeciwnika, przeszli do natarcia w kierunku na Triest. Armia austro-węgierska przestała stawiać opór.

Na Półwyspie Bałkańskim wojska sprzymierzonych 14 IX rozpoczęły natarcie, przełamały front bułgarski i przeszły do pościgu; 29 IX padło Skopje, 30 IX skapitulowała Bułgaria. Sprzymierzeni (wojska serbskie i fr.) ruszyli ku Dunajowi oraz (Brytyjczycy i Grecy) na Stambuł; 1 XI, po przejściu 500 km w ciągu 45 dni, wojska serbskie weszły do Belgradu.

Na frontach azjatyckich we wrześniu Brytyjczycy przełamali obronę turecką w Palestynie, 1 X zajęli Damaszek, 26 X — Aleppo; w Mezopotamii 1 XI opanowali Mosul. 30 X w Mudros, na wyspie Limnos, Turcja podpisała zawieszenie broni.

Na morzu Niemcy kontynuowali nieograniczoną wojnę podwodną, sprzymierzeni wzmacniali obronę przeciwpodwodną. W październiku, wobec widocznej już klęski, Niemcy ograniczyli swe działania podwodne.

W powietrzu działania wojenne uległy nasileniu; lotnictwo niem. atakowało Londyn i Paryż, fr. — obiekty między Mozelą a Renem, bryt. — cele nadbrzeżne.

Zakończenie działań wojennych 1918. Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewn. w Austro-Węgrzech i Niemczech oraz wybijanie się narodów na niepodległość. 7 X w Warszawie Rada Regencyjna proklamowała niepodległość państwa pol. i 12 X przejęła władzę zwierzchnią nad wojskiem. We Lwowie 19 X galicyjscy Ukraińcy ogłosili niepodległość, co dało początek wojnie polsko-ukraińskiej 1918–19. W warunkach rozpadu monarchii austro-węgierskiej 28 X w Pradze zgromadzenie nar. uchwaliło niepodległość Czechów i Słowaków, 29 X w Zagrzebiu zgromadzenie chorwackie ogłosiło niezależność Chorwacji, Slawonii, Dalmacji i Rijeki (Fiume) od Austrii i Węgier oraz wejście w skład państwa Chorwatów, Słoweńców i Serbów. 3 XI zbuntowała się część floty niem., 9 XI Niemcy ogłoszono republiką, a 11 XI delegacja niem. podpisała pod Compiègne zawieszenie broni ze sprzymierzonymi.

Straty. W Europie powołano pod broń ok. 65 mln ludzi, straciło życie ok. 8,7 mln żołnierzy, w tym: 1,9 mln armii niem., 1,7 mln armii ros., 1,39 mln armii fr., 1 mln armii austro-węgierskiej, 910 tys. armii bryt., 496 tys. armii wł., 400 tys. armii serbskiej, 400 tys. armii tureckiej, 158 tys. armii rumuńskiej, 114 tys. armii amer., 100 tys. armii bułgarskiej, 44 tys. armii belgijskiej, ponad 12 tys. armii gr., innych — ponad 60 tys.; do tego trzeba dodać zmarłych wskutek głodu i epidemii oraz ofiary masowych mordów (Ormian w Turcji). Ogółem straty w ludności wyniosły ok. 12 mln osób. I w.ś. zrujnowała Europę i spowodowała zmniejszenie jej znaczenia w stosunku do innych części świata.

Traktaty pokojowe. Układy rozejmowe przerwały działania wojenne, ale wojnę formalnie zakończyły traktaty pokojowe: 28 VI 1919 z Niemcami w Wersalu (wersalski traktat pokojowy), 10 IX 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye, 27 XI 1919 z Bułgarią w Neuilly, 4 VI 1920 z Węgrami w Trianon i 10 VIII 1920 z Turcją w Sèvres. Tworzyły nowy ład międzynar., którego jedną z cech było to, że z 4 lądowych mocarstw istniejących 1914 w Europie pozostała tylko Francja; Niemcy były rozbrojone, Austro-Węgry przestały istnieć, a Rosja bolszewicka była obezwładniona wojną domową i klęską poniesioną w wojnie z Polską 1919–21. Odrodziły się lub powstały nowe państwa: Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia; powstała Liga Narodów.

Bibliografia

E.O. Volkmann, Wielka wojna 1914–1918, Warszawa 1925;
J. Dąbrowski, Wielka wojna 1914–1918, w: Wielka historia powszechna, t. 7, cz. 1–2 Warszawa 1937;
J. Gozdawa-Gołębiowski, T. Prekurat, Pierwsza wojna światowa na morzu, Warszawa 1994;
J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914–1918, wyd. 2, Warszawa 1998;
J. Piekałkiewicz, Kalendarium wydarzeń I wojny światowej, Warszawa 1999;
A. Wiest, Historia I wojny światowej, Warszawa 2003.
L. Koeltz, La grande guerre de 1914–1918. Les operations militaires, Paris 1966;
J. Edmonds, A Short History of World War I, New York 1969;
M. Ferro, La grande guerre 1914–1918, Paris 1969;
P. Tomac, Prvi svetski rat 1914–1918, Beograd 1973;
Istorija pierwoj mirowoj wojny 1914–1918, t. 1–2, Moskwa 1975.