Wolne Miasto Gdańsk – obszar miasta Gdańska i najbliższej okolicy 1920–39; utworzone 15 XI 1920 na mocy traktatu wersalskiego, pozostawało pod protektoratem Ligi Narodów, nie posiadało pełnej suwerenności państwowej; zajmowało powierzchnię 1893 km2 i liczyło ok. 366,7 tys. mieszkańców, w tym ok. 40 tys. Polaków (ok. 10%); dzieliło się na 2 powiaty miejskie (Gdańsk, Sopot) i 3 wiejskie (Gdań. Wyżyny, Gdań. Niziny, Wielkie Żuławy); status prawny, w sposób ogólnikowy i niekonsekwentny, określały odpowiednie artykuły traktatu wersalskiego, konwencje między Polską a Wolnym Miastem Gdańskiem (WMG) (1920, 1921) oraz konstytucja WMG (1920, zatwierdzona 1922, zmieniona 1930); władzą ustawodawczą był Sejm Gdański (Volkstag, 120 posłów, od 1930 — 72), wykonawczą — Senat WMG (20 czł. z prezydentem na czele).
Rząd polski w WMG reprezentował komisarz generalny RP (Komisariat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku); protektorat nad WMG w imieniu Ligi Narodów sprawował wysoki komisarz, który miał w pierwszej instancji rozstrzygać spory między Polską a WMG. Polsce przyznano uprawnienia m.in. do: objęcia WMG polskim obszarem celnym, prowadzenia spraw zagranicznych i ochrony interesów obywateli miasta za granicą, obowiązek obrony przed agresją zewnętrzną, zarządzania komunikacją kolejową, pocztową, telegraficzną, wojskową (składnica amunicyjna na Westerplatte), częściowego zarządzania portem (zasady korzystania z portu w Gdańsku regulowała powołana 1920 Rada Portu i Dróg Wodnych). Prawa Rzeczypospolitej były bojkotowane lub systematycznie ograniczane przez władze WMG (popierane przez Niemcy), które m.in. sprzeciwiały się osiedlaniu Polaków w Gdańsku (Niemcom nie stawiały przeszkód), utrudniały zakładanie polskich firm i towarzystw handlowych, przywóz polskich towarów, nabywanie nieruchomości i zatrudnianie obywateli polskich; znacznie ograniczono prawa Polski do korzystania z portu gdańskiego; władze gdańskie utworzyły polskie szkoły „mniejszościowe”, utrzymywane przez senat, na bardzo niskim poziomie; 26 XI 1921 Polacy powołali Macierz Szkolną w Gdańsku z zamiarem zorganizowania w WMG polskiego szkolnictwa prywatnego (1939 było ok. 150 szkół podstawowych i kilka szkół średnich, 8 gimnazjów i liceów, Wyższa Szkoła Kształcenia Nauczycieli i Politechnika Gdań.); powstawały organizacje polskie: 26 XI 1921 Gmina Polska w Wolnym Mieście Gdańsku, 1923 Partia Pol., 1926 Związek Tow. Pol. w WMG, 1933 Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku, 1937 Gmina Pol.– Związek Polaków w WMG; istniały liczne organizacje społeczne, kulturalne i sportowe, m.in. założono 1922 Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki, towarzystwa lud. Jedność i Oświata, Tow. Polek, Stowarzyszenie Pol.-Katol. Młodzieży, Sokół; 1925 powołano Polskie Towarzystwo Muzyczne i zorganizowano orkiestrę symfoniczną (1931 były zarejestrowane 103 organizacje pol.); ukazywało się wiele polskich czasopism, m.in.: „Gazeta Gdańska” (do 1939), „Dziennik Gdański” (1921–25), „Kurier Gdański” (1923–25), „Robotnik Gdański” (1921–25), „Związkowiec” (1922–39), „Gmina Polska” (1925–27), „Straż Gdańska”; istniały 2 polskie drukarnie (wydały ok. 3 tys. druków pol.).
Po dojściu 1933 r. w Niemczech Adolfa Hitlera do władzy Senat WMG, pod naciskiem NSDAP, coraz bardziej ograniczał uprawnienia państwa polskiego i ludności polskiej; przybierały na sile prowokacje antypolskie; rozpoczęto również likwidowanie partii opozycyjnych oraz prześladowanie Żydów; 1938 rządy polit. w WMG przeszły w ręce kierownictwa gdań. NSDAP (A. Forster); jawnie ćwiczono i organizowano oddziały hitlerowskich bojówek; 1 IX 1939 działania wojenne w Gdańsku rozpoczął atak niemiecki na Westerplatte oraz na Pocztę Polską w Gdańsku. 1 IX 1939 WMG włączono do III Rzeszy.
J. Wójcicki Wolne Miasto Gdańsk 1920–1939, Warszawa 1976.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
