wschodnie formacje Wehrmachtu, niem. Osttruppen – formacje wojsk. tworzone na terytoriach ZSRR okupowanych przez Niemców spośród miejscowej ludności i byłych żołnierzy Armii Czerwonej; Jako pierwsza powstała jednostka kozacka majora I. Kononowa (przeszedł z oddziałem na stronę Niemców) jesienią 1941; po zajęciu przez Niemców Krymu, Donu i Kubania tworzono pod komendą niem. formacje ochotnicze (pluton, kompania) Tatarów i Kozaków, które zostały użyte na froncie (Don, Tamań); na Kaukazie w.f.W. były mobilizowane w środowiskach antybolszewickich tamtejszych narodów; w republikach bałtyckich i na Ukrainie tworzono formacje nar. podległe Wehrmachtowi oraz jednostki policyjne podległe SS (1943 Estończycy i Łotysze, 1944 Litwini). W końcu 1942 wszystkie w.f.W. podporządkowano Generałowi Formacji Wschodnich w Dowództwie Wojsk Lądowych (OKH); wprowadzono jednolite umundurowanie feldgrau ze znakami nar. na naszywkach, w formacjach kozackich — kubanki jako nakrycie głowy. W celach propagandowych Niemcy określali w.f.W. mianem ROA (Russkaja oswoboditielnaja armija); tworzone spośród jeńców sowieckich od 1941 jako służba pomocnicza w jednostkach frontowych Wehrmachtu i Waffen SS oraz na zapleczu (ochrona obiektów, transport, saperzy, kierowcy itp.). Poza ROA jednak powstały także inne ochotnicze oddziały policyjne do zwalczania sowieckiej partyzantki (Białoruś, Smoleńszczyzna, lasy briańskie), niektóre w strukturze SS, jak Dywizja SS Galicja, brygada SS RONA (Russkaja oswoboditielnaja narodnaja armija, Rosyjska Armia Wyzwoleńcza) B. Kamińskiego. Sztab OKH opowiadał się za wykorzystaniem ludności ZSRR do walki z bolszewizmem, inspirował Ros. Ruch Wyzwoleńczy (Russkoje oswoboditielnoje dwiżenije, ROD, Własowa ruch), wśród ludności pod okupacją popierał koncepcję stworzenia armii ros. pod komendą gen. A. Własowa; natomiast A. Hitler i Nacz. Dowództwo Wehrmachtu (OKW) byli przeciwni wykorzystaniu w.f.W. do walki z Armią Czerwoną. Stosunek emigracji ros. do w.f.W. był negatywny, poza Związkiem Ludzi Pracy (Naroda trudiaszczegosia sojuz, NTS); na czele Kozaków stanęli weterani wojny domowej w Rosji, gen. P. Krasnow i A. Szkuro. Władze ZSRR zareagowały na tworzenie w.f.W. zmianą sposobu wykonania kary śmierci za zdradę z rozstrzelania na powieszenie (1943), deportacją 1944 kilku narodowości kaukaskich (Czeczeni, Ingusze, Karaczajowie, Bałkarowie), Kałmuków i Tatarów krymskich, likwidacją ich autonomii, co było równoznaczne z zastosowaniem zbiorowej odpowiedzialności.
Latem 1943 na mocy decyzji Hitlera w.f.W. zostały wycofane z terytoriów okupowanych ZSRR; były one użyte: ROA we Francji do ochrony umocnień Wału Atlantyckiego, we Włoszech na froncie, ochotnicze RONA do walki w Warszawie z powstańcami (VIII 1944); Kozacy i korpus emigrantów w Jugosławii do walki z partyzantami; Ukraińcy na froncie w Austrii. Po zamachu na Hitlera 20 VII 1944 patronat nad w.f.W. przejęła SS (H. Himmler); 14 XI 1944 w Pradze powstał Kom. Wyzwolenia Narodów Rosji (KONR), pod przewodnictwem Własowa; Niemcy nie zgodzili się na rekrutację ostarbeiterów do ROD; poza ROD pozostały etniczne w.f.W. (Kozacy, Ukr. Armia Wyzwoleńcza, Legion Azerbejdżański i in.). Brani w niewolę przez Armię Czerwoną żołnierze w.f.W. byli traktowani jako zdrajcy, zabijani najczęściej na miejscu; armie sojusznicze organizowały ich repatriację i po jałtańskiej konferencji wydawały NKWD jako zdrajców; innych obywateli ZSRR Brytyjczycy „repatriowali" przymusowo; podobnie inne państwa, także neutralne (Szwecja). W 1946 w ZSRR odbyły się 2 procesy: Własowa i współpracowników oraz przywódców stanu kozackiego, m.in. Krasnowa, wszyscy zostali straceni.
Aleksander Achmatowicz
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
