Zbrodnie sowieckie w Polsce 1939–45 – zbrodnie dokonane w okresie II wojny światowej przez instytucje i organy państwowe ZSRR na obywatelach państwa polskiego.

Podczas agresji sowieckiej we wrześniu 1939 niektóre oddziały Armii Czerwonej dokonywały egzekucji na żołnierzach WP (szczególnie oficerach), funkcjonariuszach Policji Państwowej — na polu walki. W wyniku działań wojennych i późniejszych aresztowań uwięziono ponad 230 tys. żołnierzy WP, policjantów, funkcjonariuszy żandarmerii, urzędników państwowych (ponad 8 tys. oficerów).

Po ucieczce ok. 10 tys. jeńców, przekazaniu Niemcom ponad 40 tys. (mieszkańców zach. części Polski) i zwolnieniu ok. 42 tys. (część została ponownie uwięziona podczas obowiązkowej rejestracji), w listopadzie 1939 r. w niewoli przebywało ok. 170 tys. żołnierzy, umieszczonych w 139 obozach, w tym 90 na okupowanym obszarze RP (m.in.: Frydrychówka, Husiatyn, Monasterzyska, Nitów, Nowogród Wołyński), i wykorzystywanych do niewolniczej pracy przy budowie dróg, obiektów wojskowych, III–IV 1940 oficerów WP i innych więźniów obozów w Kozielsku, Ostaszkowie, Starobielsku, na podstawie decyzji J. Stalina i Biura Politycznego KC WKP(b), zamordowano w Katyniu, Charkowie i Twerze (Miednoje). W 1940–41 jeńców stopniowo przewożono w głąb ZSRR do łagrów (obozy sowieckie), ostateczną ewakuację przeprowadzono po rozpoczęciu VI 1941 wojny niemiecko-sowieckiej. Po zawarciu układu między rządami RP i ZSRR (VII 1941) na podstawie tzw. amnestii zwolniono ok. 20 tys. jeńców. Los pozostałych ok. 100 tys. jeńców jest nieznany.

Na terytorium Polski zajętym we wrześniu 1939 r. przez ZSRR w wyniku agresji i po podziale państwa polskiego dokonanym przez III Rzeszę i ZSRR (układ o przyjaźni i granicy zawarty 28 IX 1939 korygujący ustalenia paktu Ribbentrop–Mołotow z 23 VIII 1939) wprowadzono polityczno-policyjny system sprawowania władzy (okupacja sowiecka ziem polskich 1939–41). Władze ZSRR tereny okupowane Polski (ponad 201 tys. km², czyli ok. 51,6% obszaru RP i ponad 13 mln ludności), po zorganizowanych 22 X 1939 tzw. wyborach do zgromadzeń ludowych Zach. Białorusi i Zach. Ukrainy, 1–2 XI formalnie wcieliły do ZSRR (do Ukrainy — 90 tys. km² i ok. 7,5 mln osób, do Białorusi — 105 tys. km² i prawie 5 mln osób), ponadto Litwa otrzymała prawie 7 tys. km² i ok. 0,5 mln osób (Wilno i okolice). 29 XI obywatelom polskim przymusowo nadano obywatelstwo sowieckie, a II–V 1940 odbył się spis ludności i wydanie dowodów osobistych (tzw. paszportyzacja).

Terror NKWD obejmował wszystkie warstwy społeczeństwa i narodowości, na obozy (łagry) skazywano: działaczy politycznych, oficerów WP, funkcjonariuszy Policji Państwowej, urzędników państwowych, intelektualistów, uciekinierów wojennych, osoby oskarżone o uchylanie się od płacenia podatków lub oddawania kontyngentów (ok. 300 tys. osób). Rodziny aresztowanych i inne osoby były deportowane w głąb ZSRR (podczas 4 wielkich akcji — II, IV, VI 1940 i VI 1941 wywieziono ponad 330 tys. osób).

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. tysiące więźniów zamordowano w masowych egzekucjach w więzieniach (m.in. we Lwowie, Berezweczu) i podczas ewakuacji (tzw. marsze śmierci). W 1944–45, po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski, kontrwywiad wojskowej Armii Czerwonej (Smiersz), NKWD (wojska ochrony tyłów) zwalczały organy i instytucje Polskiego Państwa Podziemnego, rozbrajały oddziały AK uczestniczące podczas akcji „Burza” w wyzwalaniu wielu miejscowości, m.in. Wilna (operacja „Ostra Brama”), maszerujące na pomoc powstaniu warszawskiemu 1944, aresztowały ich dowódców i lokalnych przedstawicieli rządu RP na uchodźstwie. 27–28 III 1945 NKWD aresztowało przywódców Polskiego Państwa Podziemnego podstępnie zaproszonych na rozmowy polityczne i w czerwcu 1945 skazanych w pokazowym procesie politycznym w Moskwie (proces szesnastu).

W 1944–1945 na obszarze Polski (w przedwojennych granicach) zostało uwięzionych 200 tys. obywateli polskich, w tym ponad 50 tys. żołnierzy AK (władze sowieckie nie uznawały ich praw kombatanckich), wywiezionych do obozów w ZSRR, m.in. w Diagilewie i Ostaszkowie, dopiero w 1947 r. część powróciła do kraju, z pozostałych, zwalnianych z łagrów od 1953, niewielu uzyskało zgodę władz ZSRR na przyjazd do Polski. Oficerowie sowieccy organizowali i kontrolowali organy kontrwywiadu WP (Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego) oraz resortu bezpieczeństwa publicznego (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego), m.in. XI 1944–IV 1945 Specjalny Obóz Tyłów Głównego Zarządu Informacji WP w Skrobowie.

Zbrodnie sowieckie nie zostały osądzone, władze ZSRR odrzucały wszystkie oskarżenia, podejmowały próby obciążenia odpowiedzialnością za niektóre zbrodnie władze III Rzeszy (m.in. o dokonanie mordu w Katyniu); dopiero IV 1990 rząd ZSRR oficjalnie potwierdził odpowiedzialność NKWD za śmierć ponad 20 tys. oficerów WP i Policji Państwowej oraz urzędników państwowych RP zamordowanych w Katyniu, Charkowie i Twerze. W XII 1990 prezydent Rosji ujawnił dokumenty, m.in. decyzję Biura Politycznego KC WKP(b), ostatecznie potwierdzające odpowiedzialność najwyższych władz ZSRR za tę zbrodnię i jej ukrywanie.

Źródła

• Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, Londyn 1948;
• Położenie ludności polskiej na terytorium ZSRR i wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej w czasie II wojny światowej, Toruń 1990;
• S. Ciesielski, A. Srebrakowski Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej, Wrocław 1994;
• K. Popiński, A. Kokurin, A. Gurjanow Drogi śmierci, Warszawa 1995;
• N. Lebiediewa Katyń — zbrodnia przeciwko ludzkości, Warszawa 1997;
• A. Głowacki Sowieci wobec Polaków na Ziemiach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941, Łódź 1998.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.