zbrodnie wojenne – pojęcie i geneza z.w. została po raz pierwszy wprowadzona do prawa i praktyki międzynar. podczas i na zakończenie I wojny świat., znajdując normatywny wyraz w artykule 228 traktatu wersalskiego z 1919, który przewidywał karalność czynów naruszających prawa i zwyczaje wojenne.
Z.w. stanowią jedną z kategorii przestępstw międzynar. (zw. także przestępstwami o charakterze międzynar. bądź przestępstwami prawa międzynar.) i tym samym wchodzą w zakres międzynar. prawa karnego.
Międzynarodowe prawo wojenne tworzyło się w ciągu wielu wieków. Początkowo jego zasady kształtowały się w drodze praktyki, stanowiły prawo zwyczajowe, niekiedy spisywane w aktach prawa wewn., czasem wprowadzane do umów międzynar., zwłaszcza do traktatów pokojowych i umów o rozejmie, kapitulacji, wymianie rannych i jeńców. Od końca XIX w. zawierano wielostronne umowy, które kodyfikowały dotychczasowe normy prawa zwyczajowego, precyzowały je i udoskonalały. Przełomowe znaczenie miały zwłaszcza konferencje w Hadze 1899 i 1907, gł. zawarta w czasie konferencji tzw. IV konwencja haska z 1907 dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej i załączony do niej regulamin, zw. potocznie haskim regulaminem, które obowiązywały w czasie II wojny światowej.
Akty te stanowiły jedną z podstaw oceny postępowania polityków, dowódców i in. osób w toku tej wojny, zwłaszcza zaś hitlerowskich i japońskich funkcjonariuszy państw. i partyjnych oraz żołnierzy, dokonywanej przez sądy, gł. przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (Trybunał Norymberski) oraz Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Zasady odpowiedzialności karnej za z.w. zostały zapisane także w statutach obu trybunałów. Zasady te oraz „zasady norymberskie” (przyjęte 1946 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ) stały się częścią międzynar. prawa zwyczajowego.
Po II wojnie świat. podpisano wiele wielostronnych umów międzynar. dotyczących gł. kwestii humanitarnych w czasie konfliktów zbrojnych; są to przede wszystkim 4 konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny: o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, o traktowaniu jeńców wojennych, o ochronie osób cywilnych podczas wojny; ponadto 1977 zostały podpisane w Genewie 2 protokoły dodatkowe do tych konwencji: dotyczący ochrony ofiar międzynar. konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczący ochrony ofiar niemiędzynar. konfliktów zbrojnych (Protokół II). Ważnym uzupełnieniem zasad odpowiedzialności karnej za z.w. stała się konwencja ONZ z 1968, która wyłącza przedawnienie ścigania i karania za czyny stanowiące zarówno z.w., jak i zbrodnie przeciwko ludzkości. Kolejny etap w rozwoju międzynar. prawa wojennego i zasad odpowiedzialności za z.w. nastąpił w 1. poł. lat 90. XX w. i uwidocznił się w Statutach tymczasowych międzynar. trybunałów karnych utworzonych na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ: Międzynar. Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (1993) oraz Międzynar. Trybunału Karnego dla Rwandy (1994). Zakresem jurysdykcji pierwszego z nich zostały objęte m.in. 2 kategorie czynów: stanowiące tzw. poważne naruszenia konwencji genewskich z 1949 oraz stanowiące pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Natomiast jurysdykcja drugiego trybunału obejmuje m.in. naruszenie artykułu 3 wspólnego dla konwencji genewskich z 1949 oraz postanowień II Protokołu dodatkowego z 1977. Ostatnim etapem rozwoju idei powszechnej indywidualnej odpowiedzialności za z.w. było szczegółowe uregulowanie tych zasad w Statucie stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK), który został przyjęty na zakończenie konferencji w Rzymie 1998 (wszedł w życie 1 VII 2002).
Od kiedy nowoż. prawo międzynar. dokonało rozróżnienia między konfliktami zbrojnymi o charakterze międzynar. a konfliktami pozbawionymi tej właściwości ważne i relewantne jest dokonanie ustalenia, czy stronami konfliktu, w ramach którego zostały popełnione z.w., są państwa, czy też ma on raczej formę wojny domowej. Rozstrzygnięcie tej kwestii skutkuje inną kwalifikacją prawną zarzucanych czynów — w wypadku konfliktu międzynar. znajduje zastosowanie artykuł 2 wspólny dla wszystkich 4 konwencji genewskich z 1949 oraz I Protokół dodatkowy z 1977. Natomiast w wypadku konfliktów zbrojnych nie mających charakteru międzynar. stosuje się artykuł 3 wspólny dla konwencji genewskich oraz II Protokół dodatkowy. Szczególnie skomplikowana i rozbudowana jest struktura artykułu 8 Statutu MTK, obejmującego z.w. Konieczne jest wyodrębnienie zbrodni dokonanych w ramach konfliktu międzynar. od tych, które zostały popełnione w konfliktach wewn., a następnie wyróżnienie w obrębie każdej z tych grup czynów, które są poważnym naruszeniem konwencji genewskich oraz tych, które naruszają inne prawa i zwyczaje międzynarodowe. Konstrukcja przyjęta w Statucie MTK bezpośrednio odwołuje się nie tylko do międzynar. prawa traktatowego, lecz również do zwyczajów międzynarodowych. W konsekwencji zakres artykułu 8 jest bardzo szeroki zarówno pod względem przedmiotu regulacji i źródeł prawa, jak i podmiotów i dóbr podlegających jego ochronie. Kluczowymi elementami rozwiązania przyjętego w Statucie MTK są: ograniczenie jurysdykcji Trybunału do z.w. „w szczególności popełnianych w ramach realizacji planu lub polityki albo na szeroką skalę”; kryminalizacja poważnych naruszeń konwencji genewskich lub innych praw i zwyczajów międzynar.; przedmiot i cel zamachu w stosunku do ludności cywilnej, członków sił zbrojnych, misji humanitarnych lub obiektów szczególnie chronionych przez prawo międzynar. (np. szpitale, miejsca kultu rel., bezbronne miasta i wioski); związek czynu wypełniającego znamiona z.w. z działaniami zbrojnymi (niezależnie od ich charakteru).
W prawie pol. odpowiedzialność za z.w. reguluje częściowo dekret z 1944 O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz zdrajców Narodu Polskiego, ustawa z 1964 w sprawie wstrzymania biegu przedawnienia w stosunku do sprawców najcięższych zbrodni hitlerowskich popełnionych w okresie II wojny świat., ustawa z 1998 O Instytucie Pamięci Narodowej — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; ustawa z 1997 — przepisy wprowadzające Kodeks karny pozostawiła w mocy przepisy wymienionych ustaw, jednocześnie w nowym Kodeksie karnym ustawodawca przewidział odpowiedzialność karną sprawców przestępstw przeciwko pokojowi, ludzkości oraz prawu wojennemu; rozdział XVI tego kodeksu zawiera kilkanaście typów przestępstw wchodzących w zakres z.w. Konstytucja RP w artykule 42 przewiduje odpowiedzialność za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynar., natomiast artykuł 43 stanowi, iż z.w. i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu. Polska jest stroną zarówno wszystkich konwencji genewskich oraz obu Protokołów dodatkowych, jak i Statutu MTK.
L. Kubicki, Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego, Warszawa 1963;
Międzynarodowe prawo wojenne. Zapobieganie konfliktom zbrojnym. Odpowiedzialność za zbrodnie wojenne. Zbiór dokumentów, red. M. Flemming, Warszawa 1978;
T. Leśko, Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych,Warszawa 1982;
R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982;
M. Flemming, J. Wojciechowska, Zbrodnie wojenne, przestępstwa przeciwko pokojowi, państwu i obronności. Rozdział XVI kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999;
M. Gąska, A. Ciupiński, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, Warszawa 2001.
Michał Płachta
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
