Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN), właśc. Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość” – organizacja konspiracyjna, utworzona IX 1945, po rozwiązaniu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ) przejęła większość jej kadr i struktur organizacyjnych; inicjatorem powołania Zrzeszenia był pułkownik J. Rzepecki („Prezes”).
Powołanie WiN było próbą przekształcenia konspiracji wojskowej w cywilny ruch społeczno-polityczny; deklarowało walkę w obronie podstawowych praw obywateli, wolności oraz niezawisłości (suwerenności) państwa polskiego, żądało przeprowadzenia w Polsce wolnych wyborów parlamentarnych, poprzedzonych przywróceniem swobody zrzeszania się i prasy, popierało politykę S. Mikołajczyka i PSL, zachowywało niezależność od władz RP na uchodźstwie (Naczelny Wódz — generał T. Komorowski, nakazał rozwiązanie organizacji); WiN rywalizowało z NSZ i Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym o prymat w podziemiu niepodległościowym; poza WiN pozostała część lokalnych organizacji konspiracyjnych, m.in. Konspiracyjne Wojsko Polskie. W 1946 WiN ograniczyło poparcie dla PSL i podporządkowało się władzom RP na uchodźstwie oraz, przewidując szybki wybuch kolejnej wojny światowej, uznało prymat walki zbrojnej o odzyskanie niepodległości Polski; podjęło współpracę z innymi organizacjami podziemnymi (przedstawiciele obszaru centralnego współtworzyli Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej). Organy najwyższych władz Zrzeszenia tworzyły Główny Komitet Wykonawczy i podporządkowany mu ZG (powołano 4 zarządy, kolejno rozbijane przez UB). Prezesi ZG: IX–XI 1945 pułkownik Rzepecki, XI 1945–I 1946 obowiązki pełnił pułkownik W. Kwieciński („Głóg”), I–X 1946 pułkownik F. Niepokólczycki („Teodor”), X 1946–I 1947 pułkownik Kwieciński, I–XI 1947 major Ł. Ciepliński („Pług”).
WiN działało na obszarze całego kraju, zorganizowano 3 obszary: centralny (prezesi: pułkownik J. Rybicki, pułkownik Kwieciński; rozbity przez UB I 1947), południowy (pułkownik A. Sanojca, pułkownik Niepokólczycki, major Ciepliński), zachodni (pułkownik J. Szczurek-Cergowski, po aresztowaniach XI–XII 1945 nie odbudowany), które dzieliły się na województwa (okręgi), rejony (inspektoraty), powiaty (obwody), koła, komórki; część lokalnych ogniw, głównie we wschodniej i północno-wschodniej Polsce, zachowała strukturę organizacyjną AK; 1946 działały, zachowujące niezależność, 2 ośrodki kierownicze organizacji (zarządy obszarów centralnego i południowego), 1947 ostatni ZG kierował tylko ogniwami WiN w południowo-zachodniej Polsce. Na przełomie 1945 i 1946 WiN liczyło ok. 30 tysięcy członków; masowe aresztowania i amnestie, ogłaszane przez władze komunistyczne, spowodowały zmniejszenie liczby członków Zrzeszenia, w połowie 1947 ogniwa podporządkowane ZG liczyły kilkaset osób; samodzielnie, ze względu na brak łączności, działała część oddziałów i grup, głównie leśnych; WiN prowadziło wywiad i kontrwywiad (głównie gromadziło informacje o UB, KBW, WP), informację i propagandę (m.in. wzywało do głosowania w referendum VI 1946 przeciwko zniesieniu senatu, potwierdzeniu reformy rolnej i przejęciu przez państwo dużej własności prywatnej w gospodarce) oraz wymuszoną przez terror władz komunistycznych samoobronę (m.in. rozbijanie więzień) i walkę partyzancką (oddziały leśne); 1946 przekazało za granicę memoriał do Rady Bezpieczeństwa ONZ dotyczący podporządkowania państwa polskiego ZSRR. Władze komunistyczne zwalczały WiN środkami militarnymi, terrorem i propagandą; uwięzieni członkowie ZG byli skazywani w grupowych, pokazowych procesach politycznych (procesy WiN). W 1948 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, po rozbiciu kierownictwa WiN, przejęło kontrolę nad organizacją, powołało fikcyjny ZG (prezes „Kos”), m.in. utrzymujący łączność z delegaturą WiN w Wielkiej Brytanii, który XII 1952 zakończył działalność.
Z. Woźniczka, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, Katowice 1992.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
