Związki zawodowe – organizacje społeczne, zrzeszające na zasadzie dobrowolności pracowników najemnych w celu obrony i reprezentowania ich wspólnych interesów ekonomicznych i socjalnych, tworzone wg kryterium zawodu, gałęzi produkcji lub regionu.

Główne zadania związków zawodowych to: obrona praw i interesów pracowników najemnych, reprezentowanie ich wobec pracodawców w negocjacjach, sporach zbiorowych oraz w sprawach indywidualnych z tytułu prawa pracy, kontrolowanie przestrzegania praw pracowniczych przez pracodawców i władze publiczne, uczestniczenie w kształtowaniu prawa (zwłaszcza prawa pracy) oraz organizowanie działalności samopomocowej i informacyjno-edukacyjnej (z zakresu spraw pracowniczych); w różnym stopniu związki zawodowe angażują się też w życie polityczne (zwykle wspierając bliskie ideowo ugrupowania polityczne) i ekonomiczne państwa (uczestnicząc w organizowaniu procesów gospodarczych).

Podstawy prawnego statusu związków zawodowych były stopniowo normowane w umowach międzynarodowych, wypracowywanych przez utworzoną 1919 Międzynarodową Organizację Pracy (MOP), skupiającą przedstawicieli rządów, pracodawców i pracowników najemnych (konwencje: nr 87 o wolności związkowej i ochronie praw związkowych z 1948, nr 98 o prawie organizowania się i rokowaniach zbiorowych z 1949); konwencje obowiązują w państwach, które je ratyfikowały, ale szczegółowe zasady działania związków zawodowych określa prawo wewnętrzne państw: konstytucje, ustawy zwykłe oraz porozumienia między związkami zawodowymi a organizacjami pracodawców; przepisy prawne gwarantują swobody związkowe oraz ustalają ograniczenia korzystania z tych swobód.

Uzyskanie przez związki zawodowe pełni praw, w tym zwłaszcza prawa negocjowania warunków pracy i płacy, jest z reguły uzależnione od dopełnienia procedury rejestracyjnej (fakultatywnej lub obligatoryjnej), a ponadto często od uznania związku przez pracodawcę lub władzę publiczną. Przyjęta zasada dobrowolności oznacza, iż nikt nie może ponosić ujemnych konsekwencji z powodu przynależności lub nieprzynależności do związku zawodowego. Prawo do strajku, traktowane jako szczególne prawo związkowe, na ogół podlega podmiotowym i przedmiotowym ograniczeniom w ustawach lub układach zbiorowych; strajk jest uznawany za środek ostateczny, stosowany po wyczerpaniu procedur pojednawczych, rozjemczych lub arbitrażowych; inne prawa związkowe dotyczą m.in. wpływu na politykę społeczną i gospodarczą państwa, zakresu działalności związku w zakładzie pracy, form udziału w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Historia. Powstanie związków zawodowych wiąże się z rozwojem przemysłu i wyodrębnieniem warstwy wolnych pracowników najemnych; pierwsze organizacje związkowe zaczęły powstawać w XVIII w. w Wielkiej Brytanii, a następnie w innych rozwiniętych gospodarczo krajach, zwłaszcza we Francji, Stanach Zjednoczonych i państwach niemieckich; często wywodziły się z doraźnych porozumień pracowników występujących w sprawach warunków pracy i płacy lub miały charakter stowarzyszeń samopomocowych; zrzeszały wykwalifikowanych pracowników określonej specjalności (np. tkaczy, drukarzy), były rozdrobnione (zwykle lokalne) i często nietrwałe; do połowy XIX w. nieliczne próby tworzenia struktur ogólnokrajowych kończyły się niepowodzeniem (jak utworzenie w Wielkiej Brytanii z inspiracji R. Owena Grand National Consolidated Trades Union, działającego 1833–34).

Od początku istnienia związki zawodowe były zwalczane przez właścicieli przedsiębiorstw; były też poddane ograniczeniom lub zakazowi działania na mocy ogólnego prawodawstwa obowiązującego w określonym państwie lub ustaw szczególnych; np. 1791 we Francji, na mocy ustawy Le Chapeliera, wprowadzono zakaz organizowania wszelkich zrzeszeń zawodowych i karalność przynależności do nich; w Wielkiej Brytanii 1799–1824 obowiązywały ustawy (Combination Acts) zakazujące działalności związkowej, a od 1825 — zezwalające na nią tylko w ograniczonym zakresie; związki brytyjskie podstawy prawne działania uzyskały 1871 (Trade Union Act), w Stanach Zjednoczonych doszło do tego w XIX w. w wyniku stopniowego procesu; w Niemczech zakaz zrzeszania się robotników zniesiono 1869, w Austrii — 1870; 1884 związki zawodowe zostały zalegalizowane we Francji (prawo Waldeck-Rousseau), 1906 — w Rosji; znoszenie ograniczeń w działalności związkowej trwało przez następne kilkadziesiąt lat.

Silny rozwój związków zawodowych nastąpił w 2. połowie XIX i na początku XX w.; ruch związkowy objął wówczas większość państw europejskich i dużą część amerykańskich; powstawały ogólnokrajowe związki poszczególnych zawodów i pierwsze trwałe ogólnokrajowe centrale związkowe, a z czasem także porozumienia międzynarodowe; stopniowo związki zawodowe zaczęły zrzeszać robotników niewykwalifikowanych i nabierać charakteru masowego. Odwoływały się do różnych koncepcji ideowych: socjalizmu (różnych orientacji), syndykalizmu (i anarchosyndykalizmu), liberalizmu (tzw. żółte związki zawodowe we Francji i hirschdunckerowskie w Niemczech), chrześcijańskiej doktryny społecznej (po wydaniu 1891 encykliki Rerum novarum) oraz — po 1918 — komunizmu; w niektórych państwach tworzyły odrębne dla poszczególnych nurtów ideowopolit. struktury organizacyjne i były często w różny sposób powiązane z partiami politycznymi o analogicznej orientacji.

W 1868 brytyjskie związki zawodowe utworzyły Kongres Związków Zawodowych (Trades Union Congress, TUC); 1886 powstała Amerykańska Federacja Pracy (American Federation of Labor, AFL, obecnie Amerykańska Federacja Pracy–Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych); 1886 we Francji powstała Krajowa Federacja Związków Zawodowych (Fédération Nationale des Syndicats), 1895 przekształcona w Powszechną Konfederację Pracy (CGT), 1904 utworzono Federację Żółtych Związków Zawodowych Francji (Fédération des Syndicats Jaunes de France); 1890 w Niemczech powołano Komisję Generalną Związków Zawodowych (Generalkommission Gewerkschaftsbund), 1909 — Powszechny Związek Chrześcijańskich Związków Zawodowych (Allgemeiner Christlicher Gewerkschaftsbund); silne związki zawodowe powstały też m.in. w państwach skandynawskich, w Hiszpanii i Włoszech; w Rosji związki zawodowe upowszechniły się dopiero podczas rewolucyjnych wystąpień 1905–07.

Europejskiezwiązkizawodowe (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii) tworzyłyzwyklestrukturyscentralizowane; w Niemczech wykształcił się model silnychzwiązkówzawodowychzrzeszającychpracownikówjednejgałęziprzemysłu (Industriegewerkschaft). Pod koniec XIX w. zaczęły powstawać międzynarodowestrukturyzwiązkówzawodowych — sekretariatyzawodowe, m.in. 1871 pracownikówprzemysłutytoniowego, 1890 — górników, 1891 — metalowców i drukarzy, 1894 — włókniarzy. W 1903 powołano Międzynarodowy Sekretariat ZwiązkówZawodowych, 1913 przekształcony w federacjęskupiającąnarodowecentralezwiązkowezwiązane z ruchemsocjaldemokratycznym; 1908 utworzonoMiędzynarodowąKomisjęChrześcijańskichZwiązkówZawodowych. Po I wojnieświatowejodbudowanomiędzynarodowecentralezwiązkówzawodowych; 1919 powstałaMiędzynarodowa Federacja ZwiązkówZawodowych (tzw. Międzynarodówka Amsterdamska, skupiająca ok. 30 związkówsocjalistycznych), 1920 — Międzynarodowa Konfederacja ChrześcijańskichZwiązkówZawodowych; 1921 utworzonokomunistycznąCzerwonąMiędzynarodówkęZwiązkówZawodowych (Profintern, działający do 1937), 1922 — MiędzynarodówkęAnarchistyczną (która nie uzyskaławiększychwpływów).

Podczas II wojny światowej międzynarodowe centrale związków zawodowych zawiesiły lub zakończyły działalność; 1945 większość związków zawodowych powołała Światową Federację Związków Zawodowych (ŚFZZ, WFTU); 1949 wystąpiły z niej centrale związkowe, przeciwstawiające się wpływom komunistycznym; powołały one Międzynarodową Konfederację Wolnych Związków Zawodowych (MKWZZ, ICFTU); 1968 Międzynarodowa Konfederacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych zmieniła nazwę na Światową Konfederację Pracy (ŚKP, WCL).

W XX w. ruch związkowy objął stopniowo niektóre kraje zależne, a następnie — nowo powstające państwa pokolonialne w Azji i Afryce. Zimnowojenne podziały w ruchu związkowym w 2. połowie XX w. odzwierciedlały sprzeczności ideologiczno-polityczne tej epoki. W rozwiniętych gospodarczo państwach zachodnich istniał pluralizm ideowy i organizacyjny związków zawodowych, które skupiały 20–60% pracowników najemnych. W krajach bloku wschodniego do związków zawodowych należało ponad 90% wszystkich pracowników; wpisane w komunistyczny system polityczno-społeczny, związki zawodowe były wykorzystywane do realizacji polityki partyjno-państwowej i instrumentalnie wykorzystywane w rywalizacji Wschód–Zachód (wyjątkiem stał się NSZZ „Solidarność” w Polsce, założony 1980).

Na pozycję i rolę współczesnych związków zawodowych decydujący wpływ wywierają zmiany zachodzące w światowej gospodarce. Spadek znaczenia przemysłu ciężkiego na rzecz nowoczesnych sektorów gospodarki i wzrost sektora usług kosztem przemysłu zmieniły charakter i strukturę społeczną pracobiorców; z czasem ograniczyło to liczebność i wpływy związków zawodowych w państwach wysoko rozwiniętych.

Procesy modernizacji wpłynęły też na stan związków zawodowych w państwach postkomunistycznych, gdzie po rozpadzie systemu komunistycznego (ok. 1990) liczba członków związków zawodowych zmniejszyła się (znaczną część członków utraciła ŚFZZ), a pluralistyczny ruch związkowy skupił tylko część pracowników najemnych. Światowy ruch związkowy poszukuje obecnie nowych form i kierunków działania; związki zawodowe dążą do rozszerzenia swojej bazy społecznej na grupy zawodowe dominujące w nowoczesnej gospodarce; zwiększają aktywność w państwach słabiej rozwiniętych, w których dopiero zachodzą procesy industrializacji; włączają się w działania mające zneutralizować negatywne skutki procesów globalizacji.

W ramach światowych central związkowych — MKWZZ, ŚFZZ i ŚKP — działają krajowe i międzynarodowe organizacje związków zawodowych Afryki, Azji i Pacyfiku oraz Ameryki i Europy; w Europie działa Europejska Konfederacja Związków Zawodowych (European Trade Union Confederation, ETUC), utworzona 1973, skupiająca 77 narodowych organizacji związkowych z 35 państw oraz 11 europejskich federacji związkowych (2004 liczyła ok. 60 mln członków). Światowe centrale związków zawodowych mają status konsultantów przy Radzie Społeczno-Gospodarczej ONZ oraz organizacjach wyspecjalizowanych ONZ (FAO, MOP, UNESCO i in.); dążą też do uzyskania pozycji równorzędnego partnera wobec instytucji reprezentujących pracodawców (m.in. wielkich przedsiębiorstw międzynarodowych).

Związki zawodowe w Polsce powstawały w warunkach nierównomiernego rozwoju kraju podzielonego między 3 zaborców, w odmiennej sytuacji ekonomicznej, politycznej i prawnej; pracownicy najemni na ziemiach polskich różnili się pod względem narodowościowym, byli poddawani oddziaływaniom różnorodnych nurtów ideowopolit., co spowodowało wielorakie podziały w ruchu związkowym.

Najwcześniej związki zawodowe zaczęły powstawać w zaborze pruskim, zwłaszcza na Górnym Śląsku (początkowo były to związki niemieckie, które skupiły część robotników polskich); w końcu XIX w. zarysował się podział narodowościowy, powstawały polskie organizacje związkowe: Związek Wzajemnej Pomocy (Górny Śląsk 1889), Zjednoczenie Zawodowe Polskie (Bochum, Westfalia 1902) i Polski Związek Zawodowy (Poznań 1902), połączone 1909 w Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP), znajdujące się pod wpływem idei narodowo-demokratycznych; ponadto 1913 na Górnym Śląsku powstał Centralny Związek Zawodowy Polski związany z PPS; łącznie polskie organizacje związkowe w Niemczech skupiały ok. 76 tysięcy członków (1913).

W zaborze austriackim od końca XIX w. kształtowały się związki zawodowe dwóch orientacji: socjalistycznej (koordynowane przez Krajową Komisję Związków Zawodowych) oraz chrześcijańskiej (1906 zgrupowały się w Polskim Zjednoczeniu Zawodowym Robotników Chrześcijańskich); obydwa nurty były organizacyjnie związane z ogólnoaustr. centralami w Wiedniu; 1914 łącznie zrzeszały prawie 40 tysięcy członków. W zaborze rosyjskim zalążki związków zawodowych powstały z inspiracji kółek, a później partii socjalistycznych; były to kasy oporu zakładane z inicjatywy L. Waryńskiego, I Proletariatu, Związku Robotników Polskich, później związki fachowe podporządkowane SDKP, która 1894 wydała wzorcowy statut związków zawodowych; organizacje te działały nielegalnie i były prześladowane przez władze państwowe.

Dopiero 1905–07 powstały pierwsze masowe związki zawodowe, tworzone przez PPS (z założenia bezpartyjne), SDKPiL (powiązane organizacyjnie z partią) oraz przez Bund. Stanowiły one nurt klasowy, radykalny w ruchu związkowym, oprócz nich powstawały związki zawodowe związane z innymi nurtami politycznymi działającymi w środowiskach robotniczych (tzw. polskie związki zawodowe pod wpływem ND, a także quasi-związkowe Chrześcijańskie Stowarzyszenia Robotnicze). W okresie legalnego działania 1906–07 związki zawodowe zaboru rosyjskiego skupiały ok. 115 tysięcy członków i odegrały istotną rolę w wydarzeniach rewolucyjnych; wywalczono poprawę warunków pracy, pogłębiła się świadomość wspólnoty interesów grupowych i narodowych robotników. Związki zawodowe zaboru rosyjskiego, rozbite w następnych latach, od 1916 w warunkach okupacji niemieckiej i austrowęgierskiej organizowały się ponownie na szerszą skalę.

Powstanie niepodległego państwa polskiego zmieniło sytuację prawną związków zawodowych; dekret z 8 II 1919 zagwarantował wolność zrzeszania się, zniósł zakazy i ograniczenia krępujące związki zawodowe, nadał im osobowość prawną i wiele uprawnień; ograniczenia praw związkowych wprowadziła ustawa o stowarzyszeniach z 1932, poddając związki zawodowe nadzorowi administracyjnemu, zwiększając możliwości zawieszania ich działalności.

Liczebność związków zawodowych początkowo gwałtownie wzrastała, później malała: 1919 — 1 mln członków, 1921 — 1,3 mln, 1929 — 650 tysięcy, 1937 — 880 tysięcy. Stopniowo przezwyciężono dzielnicowe rozbicie związków zawodowych, pozostały jednak inne podziały. Ponieważ przeważała zasada zrzeszania według zawodów, w niektórych branżach istniało kilkanaście lub więcej związków zawodowych; dotyczyło to również zakładów pracy. W latach 20. działało 30 central związkowych, skupiających ok. 2 tysiące odrębnych organizacji. Osobno ukształtował się i rozwijał ruch zawodowy pracowników umysłowych, nauczycieli, urzędników państwowych i samorządowych. Utrzymał się podział na tle narodowościowym, istniały związki zawodowe niemieckie, żydowskie i ukraińskie.

Najistotniejszy był podział ideowopolityczny, również związany z wpływami partii politycznych; dominowały klasowe związki zawodowe, które w pierwszych latach niepodległości państwa polskiego wzmocniły swoją pozycję wskutek zjednoczenia wielu związków zawodowych, 1919 powstała Komisja Centralna Klasowych Związków Zawodowych, od 1920 kierująca Związkiem Stowarzyszeń Zawodowych (ZSZ), 1919 liczącym 255 tysięcy członków, 1938 — 394 tysięcy, znajdującym się pod wpływem socjalistów, z którymi rywalizowali komuniści (tworzyli tzw. czerwone frakcje i 1931 przekształcili je w samodzielny, działający nielegalnie ośrodek pod nazwą Lewica Związkowa, 1933 liczący ok. 33 tysiące członków); 1935 po zmianie polityki komunistów (z rozłamowej na tzw. jednolitofrontową) nastąpiło ponowne połączenie obu nurtów. Drugi znaczący odłam związków zawodowych stanowiły związki zawodowe ideowo związane z obozami narodowo-demokratycznym i chrześcijańsko-społecznym; nurt pierwszy reprezentowało Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP), 1919 liczące ok. 300 tysięcy członków, 1938 — 160 tysięcy, mające największe wpływy na Pomorzu i w Wielkopolsce; ZZP opowiadało się za solidaryzmem narodowym, występowało z postulatami zmian w ustawodawstwie gospodarczym i socjalnym; podczas konfliktów dążyło do zawierania porozumień (układów zbiorowych) z właścicielami przedsiębiorstw, strajki uznawało za rozwiązanie ostateczne, prowadziło działalność samopomocową i oświatową.

Zbliżony program i metody pracy miały również związki zawodowe Praca Polska, które 1928 połączyły się w Zjednoczenie Zawodowe „Praca Polska” (ZZPP), 1925 liczące 2 tysiące członków, 1938 — 28 tysięcy, uzależnione politycznie od NPR, Narodowego Stronnictwa Pracy oraz SN; w latach 30. ZZPP znalazło się pod wpływem ONR. Pod patronatem Kościoła katolickiego i ChD rozwijał się nurt chrześcijańsko-społeczny, inspirowany założeniami katolickiego nauki społecznego; największą centralą było Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe (ChZZ), założone 1921 i skupiające ponad 110 tysięcy członków, 1938 — 61 tysięcy.

Rozbicie ruchu związkowego pogłębił obóz pomajowy. W wyniku rozłamu dokonanego przez jego zwolenników w ZSZ 1928 powstało Centralne Zrzeszenie (potem Centrala Zjednoczenia) Klasowych Związków Zawodowych (CZKZZ), liczące 1930 — 7 tysięcy członków, 1938 — 16 tysięcy. Ponadto 1928–29 utworzono Generalną Federację Pracy (o programie syndykalistycznym) i Konfederację Związków Zawodowych (tzw. związki gospodarcze o orientacji solidarystycznej). W 1931 prorządowe związki zawodowe połączyły się w jednej centrali pod nazwą Związek Związków Zawodowych (ZZZ), 1935 liczący 148 tysięcy członków, który stopniowo uległ radykalizacji i odsunął się od obozu rządowego. Pod patronatem ONZ powstało wówczas (1937) Zjednoczenie Polskich Związków Zawodowych (ZPZZ), 1938 skupiające ok. 100 tysięcy członków, do których przyłączyły się później związki zawodowe organizowane przez ONR „Falanga”.

Działalność związków zawodowych przyczyniła się do wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy, uznania zakładowych reprezentacji pracowniczych, wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, rozwoju układów zbiorowych pracy, utworzenia inspekcji i pośrednictwa pracy, rozwoju ubezpieczeń pracowniczych, spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego. Stosowano różnorodne formy walki, od negocjacji do strajków i demonstracji; występowano przeciwko bezrobociu, obniżkom płac, ograniczaniu praw związkowych i uprawnień socjalnych, represjom policyjnym wobec strajkujących.

Związki zawodowe wszystkich nurtów organizowały pomoc dla bezrobotnych, prowadziły działalność samopomocową, kulturalno-oświatową, sportową, wydawały własne czasopisma, m.in. „Robotniczy Przegląd Gospodarczy” (ZSZ), „Warsztat i Rola”, „Głos Zjednoczenia” (ZZP), „Związkowiec Chrześcijański”, „Jedność Robotnicza” (ChZZ), „Praca Polska”, „Głos Pracy Polskiej” (ZZPP), „Front Robotniczy” (ZZZ), „Robotnik Polski” (ZPZZ). Poszczególne związki zawodowe i centrale utrzymywały kontakty międzynarodowe; klasowe związki zawodowe współpracowały z Międzynarodową Federacją Związków Zawodowych, chrześcijańskie — z Międzynarodową Konfederacją Chrześcijańskich Związków Zawodowych, nurt komunistyczny z Czerwoną Międzynarodówką Związkową (tzw. Profinternem).

Podczas II wojny światowej władze okupacyjne skonfiskowały majątek polskich związków zawodowych; na obszarach wcielonych do III Rzeszy zdelegalizowano związki zawodowe, robotnicy na Śląsku zostali wcieleni do Niemieckiego Frontu Pracy (Deutscher Arbeiter Front, DAF), w Wielkopolsce Polacy, nie należąc do DAF obowiązkowo płacili składki; w GG niektóre związki zawodowe działały pod nadzorem niemieckim (oddział krakowskiego Związku Zawodowego Drukarzy i Zawodów Pokrewnych). Na obszarze okupacji sowieckiej 1939–41 działalność prowadziły komunistyczne związki zawodowe podporządkowane WKP(b).

Część związków zawodowych kontynuowała pracę w konspiracji, Związek Zawodowy Kolejarzy organizował samopomoc, łączność i sabotaż, część członków ZNP prowadziła tajne nauczanie (Tajna Organizacja Nauczycielska); w niektórych przedsiębiorstwach tworzono tajne grupy związkowe i komitety fabryczne (Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie); powołano komórkę koordynacyjną związków zawodowych przy Delegaturze Rządu RP na Kraj; w końcowym okresie działań wojennych przeciwstawiono się niszczeniu obiektów przemysłowych przez wycofujące się wojska niemieckie. Na uchodźstwie, m.in. w Wielkiej Brytanii, działał Związek Zawodowy Transportowców skupiający marynarzy, 1941 powołano Reprezentację Zagraniczną Klasowych Związków Zawodowych Polski.

W 1944–45 na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej odbudowywano związki zawodowe, XI 1944 w Lublinie powołano Tymczasową Komisję Centralną Związków Zawodowych, do końca 1945 utworzono 24 związki branżowe, liczące ok. 1 mln członków (ok. 50% zatrudnionych), skupione w Zrzeszeniu Pracowniczych Związków Zawodowych (od 1949 Zrzeszeniu Związków Zawodowych); o wpływy w związków zawodowych rywalizowały głównie PPS i PPR; próba zachowania samodzielności przez związane z opozycją Zjednoczenie Zawodowe Polskie i Centralną Komisję Porozumiewawczą Związków Zawodowych Pracowników Umysłowych, Państwowych, Samorządowych i Prywatnych nie powiodła się; związki zawodowe były reprezentowane w radach zakładowych uczestniczących w zarządzaniu przedsiębiorstwami, radach narodowych i Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, uczestniczyły w akcji przesiedleńczej i osadnictwie na nowych obszarach włączonych do państwa polskiego.

W systemie władzy komunistycznej związki zawodowe w ograniczonym stopniu wypełniały zadania obrony uprawnień pracowniczych; szczególnie po 1949 przejęły zadania o charakterze państwowym, m.in. Centralna Rada Związków Zawodowych (CRZZ) miała prawo inicjatywy ustawodawczej w kwestii prawa pracy, dokonywała wykładni przepisów prawnych, wydawała przepisy wykonawcze; związki zawodowe uczestniczyły w rozstrzyganiu sporów wynikających ze stosunku pracy (zakładowe komisje rozjemcze), kierowały Funduszem Wczasów Pracowniczych, kasami zapomogowo-pożyczkowymi, społecznymi i później państwowymi inspekcją pracy, mobilizowały pracowników do zwiększenia wydajności pracy, organizowały współzawodnictwo pracy. Po 1948 związki zawodowe skupiały ponad 90% wszystkich pracowników najemnych. Władze związków zawodowych były całkowicie podporządkowane PZPR i realizowały jej politykę wobec środowisk pracowniczych, popierały stanowisko władz państwowych wobec żywiołowych strajków i wystąpień społecznych (poznański czerwiec 1956, październikowe przesilenie polityczne 1956, grudniowy bunt robotniczy 1970, czerwcowy protest robotniczy 1976).

Od 1978 na Śląsku i Wybrzeżu działacze opozycji politycznej tworzyli komitety założycielskie Wolnych Związków Zawodowych, których członkowie VII–VIII 1980 kierowali komitetami strajkowymi, następnie na podstawie porozumień społecznych 1980–81 (uzyskano prawo organizowania związków zawodowych niezależnych od władz komunistycznych) współtworzyli ruch społeczno-polityczny Solidarność (w formie związku zawodowego — Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”), który skupiał ok. 10 mln członków. Jesienią 1980 zakończyło działalność Zrzeszenie Związków Zawodowych, część dotychczas istniejących związków zawodowych powołała Komisję Porozumiewawczą Branżowych Związków Zawodowych; nowo powstałe związki zawodowe (oprócz NSZZ „Solidarność”) utworzyły Konfederację Autonomicznych Związków Zawodowych; III 1981 założono Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność” oraz Niezależny Związek Zawodowy Indywidualnego Rzemiosła „Solidarność”.

Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce 1981–83 wszystkie związki zawodowe zostały zawieszone, a X 1982 rozwiązane. Część środowisk Solidarności kontynuowała działalność, początkowo w podziemiu (m.in. IV 1982 utworzono Tymczasową Komisję Koordynacyjną), następnie jawnie (od X 1987 Krajowa Komisja Wykonawcza). Władze komunistyczne stopniowo odbudowywały związki zawodowe w przedsiębiorstwach, XI 1984 powołały Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ).

W IV 1989 na podstawie porozumień Okrągłego Stołu ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność” i NSZZ RI „Solidarność” (nie zdołały odzyskać poprzednich wpływów); jednocześnie działacze nie uznający ponownej rejestracji Związku i będący w opozycji do L. Wałęsy utworzyli NSZZ „Solidarność 80”. Po upadku systemu komunistycznego związki zawodowe korzystając z pełni swobód związkowych, koncentrują się na obronie praw pracowniczych w warunkach gospodarki rynkowej (pracowników i bezrobotnych); działają głównie w przedsiębiorstwach państwowych, uzyskały niewielkie wpływy w przedsiębiorstwach prywatnych. W 2002 OPZZ liczyło 1,2 mln członków, NSZZ „Solidarność” 900 tysięcy członków.

Źródła

• P. Czachorowski, Międzynarodowa Organizacja Pracy. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Gdańsk 2002.
• W. Kendall, The Labour Movement in Europe, London 1975;
• W.H. Fraser A History of British Trade Unionism, 1700–1998, Basingstoke 1999;
• M. Schneider, Kleine Geschichte der Gewerkschaften: ihre Entwicklung in Deutschland von den Anfängen bis heute, Aufl. 2, Bonn 2000;
• M. Dubofsky, F.R. Dulles Labor in America: A History, ed. 7, Wheeling 2004.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.