Dzierżoniów, jako Reichenbach, pojawiał się już w trzynastowiecznych źródłach historycznych, m. in. w 1258 r. [1.1]. W drugiej połowie XIII w. funkcjonował tu już prężny ośrodek życia miejskiego. Udokumentowano istnienie na terenie miasta kościoła pod wezwaniem św. Jerzego, sukiennic, murów miejskich z bramami, jatek i targu. Władzę sprawował sołtys posługujący się dodatkowym tytułem „iudex” (sędzia), poza tym potwierdzone zostało funkcjonowanie jeszcze innych atrybutów miejskich: rady i ławy[1.1.1].

Rozwojowi miasta sprzyjało położenie przy drodze podsudeckiej – ważnym trakcie handlowym biegnącym z Legnicy przez Jawor, Świdnicę, i dalej przez Ząbkowice Śląskie do Nysy. Na początku swych dziejów Dzierżoniów podporządkowany był książętom wrocławskim, a następnie wchodził w skład księstwa świdnickiego. Średniowieczny układ urbanistyczny z obszernym rynkiem, ratuszem oraz drogami wychodzącymi ze środków każdej pierzei, utworzony w średniowieczu, widoczny jest do dziś.

W XIV w. doszło do stopniowego uzależnienia się Śląska od Korony Czeskiej. XV wiek minął pod znakiem rewolty husyckiej, w wyniku której miasto, podobnie jak cały region, pustoszone było przez przemarsze wojsk oraz epidemie.

W 1526 r. Królestwo Czeskie, a z nim Dzierżoniów, przeszło pod panowanie Habsburgów. Nastąpił wtedy rozwój handlu i rzemiosła oraz produkcji płótna i innych tkanin, co przyczyniło się do nazwania tego okresu „złotym wiekiem” miasta. Pomyślne czasy skończyły się w 1618 r., wraz z początkiem wyniszczającej wojny trzydziestoletniej. Następne stulecie minęło jednak we względnym spokoju, przerwanym wybuchem wojen śląskich (1740–1763). W ich wyniku Dzierżoniów, jak i większość Śląska, włączony został do Prus. Przeprowadzono zmiany ustrojowe i administracyjne.

W 1790 r. odbył się kongres reichenbachski, w trakcie którego w Dzierżoniowie gościli dyplomaci Prus, Austrii, Holandii, Anglii i Rzeczypospolitej. W trakcie drugiego spotkania w 1813 r. pojawiły się na ziemi dzierżoniowskiej koronowane głowy: król pruski Fryderyk Wilhelm III oraz car Aleksander I. W 1800 r. Dzierżoniów odwiedził John Quincy Adams – poseł amerykański, późniejszy szósty prezydent Stanów Zjednoczonych.

W latach 1816–1820 miasto było stolicą jednej z czterech rejencji prowincji śląskiej. W XIX w. stało się wraz z regionem ośrodkiem produkcji włókienniczej. W połowie stulecia w wyniku kryzysu doszło do poważnych wystąpień robotników, które przeszły do historii jako „bunt tkaczy śląskich”. W XIX w. dokonano szeregu inwestycji komunalnych, powstało wiele obiektów użyteczności publicznej i budynków prywatnych. W 1855 r. doprowadzona została linia kolejowa ze Świdnicy, a na przełomie XIX i XX w. powstała lokalna Kolej Sowiogórska łącząca Dzierżoniów z pobliskimi ośrodkami przemysłowymi.

Na początku XX w. Dzierżoniów stał się szóstym co do wielkości miastem na Śląsku, dzięki włączeniu w jego granice pobliskiego Ernsdorf (ob. Jaworze). Jednak wybuch I wojny światowej oraz jej następstwa spowolniły rozwój miasta.

8 maja 1945 r. został zajęty przez Armię Czerwoną i znalazł się na tzw. Ziemiach Odzyskanych, włączonych do państwa polskiego. Do 1946 r. nosił nazwę Rychbach. Obecne miano nadano na cześć księdza Jana Dzierżona, „ojca współczesnego pszczelarstwa”. Na przełomie lat 40. i 50. XX w. charakterystyczny był wysoki udział Żydów pośród ogółu mieszkańców – ok. 26%; w latach 50. XX w. nastąpiła jednak emigracja ludności pochodzenia żydowskiego za granicę. W okresie PRL rozwinął się przemysł włókienniczy i elektromechaniczny (m. in. Zakłady Radiowe „Diora”). W wyniku zmian administracyjnych w 1975 r. Dzierżoniów wszedł w skład województwa wałbrzyskiego, a od 1999 r. w skład województwa dolnośląskiego.

Bibliografia

• Czocher T., Dzierżoniów, Bielawa, Pieszyce, Wrocław–Wałbrzych 1979.

• Dzierżoniów – wieki minione, red. D. Adamska, S. Ligarski, T. Przerwa, Dzierżoniów 2009.

• Dzierżoniów. Zarys monografii miasta, red. S. Dąbrowski, Wrocław–Dzierżoniów 1998.

• Hasse E., Chronik der Stadt Reichenbach im Eulengebirge, Reichenbach 1929.