Początki lokacyjne Mrągowa wiążą się z krzyżacką akcją osadniczą z przełomu XIV i XV w., choć już w 1348 r. miała tutaj istnieć krzyżacka strażnica, a przedwojenne badania archeologiczne prowadzone przez uniwersytet królewiecki dowiodły funkcjonowania jeszcze wcześniejszej osady pruskiej, położonej na wyspie na jeziorze Czos (ob. półwysep Ostrów). W latach 1404–1407 przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wydał komtur bałgijski Johann von Sayn. Odnowienie praw miejskich nastąpiło w 1444 roku. Przez wieki Mrągowo było jedynie ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym (jarmark na św. Marcina – 11 listopada, od 1513 r. na św. Mikołaja – 6 grudnia), a nie administracyjnym, bowiem aż do przełomu XVIII i XIX w. siedziba starostwa mieściła się w pobliskim Szestnie. Z biegiem czasu ulegało stopniowej polonizacji. Polakiem był już znany z 1485 r. proboszcz Stanisław. Po 1525 r. przynależało do Prus Książęcych. Jego polska nazwa brzmiała Ządzbork lub Ządźbork.

24 czerwca 1698 r. zabudowę spustoszył ogromny pożar, który strawił ponad 130 budynków. Podczas odbudowy narzucono nowe założenie urbanistyczne, z szerszymi, wyprostowanymi ulicami oraz obiektami o jednakowej wysokości. Od 1719 r. miasto pełniło funkcje garnizonowe. W XVIII w. przy ówczesnej przy ulicy Ogrodowej (dzisiejszej Roosevelta) rozwinęła się dzielnica rzemieślnicza.

XIX wiek przyniósł zarówno germanizację, jak i awans miasta, cześciowo kosztem pobliskiego Szestna. W 1818 r. ustanowiono powiat ządzborski. W 1822 r. wybuchł znowu wielki pożar, niszcząc 50% zabudowy. Rekonstrukcja stała się okazją do kolejnej modernizacji i rozbudowy miasta. W 1825 r. oddano do użytku nowy ratusz, mieszczący także starostwo i sąd. Do „tygla” mieszkańców wlewały się różne grupy, w tym Żydzi oraz rosyjscy staroobrzędowcy z Wojnowa i Margrabowej (Olecka). Napływali też katolicy z Warmii, dla których wystawiono w 1859 r. nowy kościół. W 1875 r. mieszkało tu 3321 osób, a w 1890 r. – 3562, w tym 250 katolików i 115 Żydów. Wzrost ludnościowy korespondował z rozwojem gospodarczym; dodatkowo miasto przez cały czas pełniło funkcje garnizonowe. W 1887 r. uruchomiono kolej wąskotorową do Kętrzyna (Rastemborka), w 1888 r. – linię normalnotorową do Czerwonki i Rucianego. W 1911 r. stacja zamieniła się w węzeł kolejowy po otwarciu linii do Orzysza, w 1915 r. przedłużonej do Ełku. W 1889 r. ruszyła gazownia miejska, w 1900 r. – kanalizacja i wodociągi. W 1903 r. powstały nowa szkoła oraz szpital, w 1913 r. – starostwo. Szczególną rolę w rozwoju miasta odegrał Herman Jaenike, burmistrz w latach ok. 1885–1918.

Po plebiscycie w listopadzie 1920 r. Ządzbork pozostał w Niemczech. Lata 20. XX w. były okresem dalszych inwestycji, m. in. szkół, hoteli i domów mieszkalnych. W 1939 r. miasto liczyło 9880 mieszkańców. Okres nazistowski w Niemczech przyniósł represje wobec mniejszości – zwłaszcza Polaków i Żydów. W okresie drugiej wojny światowej w mieście i okolicach działały obozy jeńców wojennych.

27 stycznia 1945 r. do miasta wkroczyła Armia Radziecka. Zabudowa została zniszczona w 20%, głównie na starówce; tym niemniej jest jeden z lepiej zachowanych w regionie zespołów z przełomu XIX i XX wieku. Od połowy roku przystąpiono do wysiedlania ludności niemieckiej na rzecz ekspatriantów z Wileńszczyzny i osadników z Polski centralnej. W 1947 r. Komisja Zmiany Nazw Miejscowości zmieniła nazwę Ządzbork (Ządźbork) na Mrągowo – na cześć Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza – pastora i językoznawcy z przełomu XVIII i XIX w., działacza polskiego, rodem z Olsztynka. Miasto stanowi dzisiaj jeden z największych ośrodków turystycznych Mazur, słynący też z urządzanego od 1982 r. festiwalu Piknik Country. Od 1999 r. jest stolicą powiatu w województwie warmińsko-mazurskim.

Bibliografia

• Z dziejów Mrągowa i okolic, Olsztyn 1989.