Dawny gród Prusów istniał na terenach dzisiejszego Radzynia już w VI wieku. W VIII w. istniała warownia strzegąca przejścia z Pomezanii do Ziemi Chełmińskiej. W 1015 r. została zdobyta przez Bolesława Chrobrego. Kolejni władcy przebudowali i rozbudowali gród. Po 1138 r. odgrywał istotną rolę jako pograniczne centrum administracyjne książąt mazowieckich.
W 1224 r. władztwo nad Radzyniem objął pruski biskup misyjny Chrystian. W 1231 r. przekazał go Krzyżakom. Ci nadali w 1234 r. rozwijającej się u podnóża grodu osadzie targowo-usługowej prawa miejskie odmiany chełmińskiej. Odnowienie przywileju miało miejsce w 1285 roku. Miasto otoczono murami miejskimi. W miejscu grodziska Krzyżacy wybudowali potężny zamek będący siedzibą komturów.
W 1397 r. rycerstwo Ziemi Chełmińskiej zawiązało podczas tajnego spotkania w Radzyniu – Towarzystwo Jaszczurcze. Jego członkowie dążyli do ukrócenia rządów krzyżackich oraz do przywrócenia dawnych praw i przywilejów, jakimi cieszyli się za panowania polskich królów i książąt. W czasie wojny polsko-krzyżackiej 1410–1411 r. zamek i miasto zajęły czasowo wojska polsko-litewskie.
Po wojnie trzynastoletniej (1454–1466) Radzyń znalazł się w Polsce, w granicach Prus Królewskich. W zamku ulokowano siedzibę starostów, którzy urzędowali na zmianę w Radzyniu i Kowalewie. Odbywały się sądy ziemskie i sejmiki. Miasto i zamek ucierpiały w czasie wojen polsko-szwedzkich XVII wieku. Następnie miasto powoli zaczęło odbudowywać się, w przeciwieństwie do zamku, który popadał w ruinę. Do 1772 r. Radzyń znajdował się w województwie chełmińskim.
W 1772 r., w pierwszym rozbiorze, miasto odpadło do Prus, znalazłszy się w prowincji Prusy Zachodnie. W okresie 1807–1815 przynależało do departamentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. – ponownie do Prus (regencja kwidzyńska, powiat grudziądzki). W końcu XVIII w. Prusacy przystąpili do rozbiórki zamku. Przerwano ją w 1837 roku. Zaczęto prowadzić pierwsze prace konserwatorskie. Dzięki nim możemy współcześnie podziwiać majestatyczne ruiny zamku.
W drugiej połowie XIX w. powstały pierwsze niewielkie przedsiębiorstwa przemysłowe głównie branży spożywczej (młyn, spichrz, mleczarnia) i maszynowej. Rozbudowano je w XX wieku. Obok miasta przebiegła linia kolejowa Chełmża – Mełno zbudowana w 1901 r. (zlikwidowana w 1991 roku).
W 1920 r. Radzyń powrócił do Polski. Znalazł się w województwie pomorskim, w powiecie grudziądzkim. W okresie międzywojennym proboszczem w Radzyniu był ksiądz Alfons Majkowski (1871–1941) zajmujący się dziejami Ziemi Chełmińskiej i Pomorza Gdańskiego, autor wielu prac i rozpraw.
W okresie 1939–1945 miasto okupowały Niemcy (III Rzesza). Włączono je do prowincji Gdańsk – Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska, powiat grudziądzki. Część ludności polskiej została wysiedlona.
W 1945 r. Radzyń wszedł w skład województwa bydgoskiego, a w 1975 r. – województwa toruńskiego. Po 1945 r. znalazł się w roli ośrodka handlowo-usługowego dla rolniczego zaplecza. Coraz większą rolę jednak poczęła odgrywać turystyka. Od 1999 r. Radzyń należy do powiatu grudziądzkiego w województwie kujawsko-pomorskim.
Nota bibliograficzna
- Otremba Z., Miejscowości powiatu grudziądzkiego, Gdańsk 2002, ss. 64–67.