היסטוריה מקומית

W VIII–X w. Kruszwica była grodem plemienia Goplan. W pierwszych dziesięcioleciach istnienia państwa polskiego (X–XI w.) gród, leżący na wschodnim brzegu jeziora Gopło, był zaliczany do grupy największych w monarchii Piastów. Składał się z właściwego grodu, dużego podgrodzia i sąsiadującego z nim przedmieścia. Rozwojowi sprzyjało położenie przy skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Gniezna na Mazowsze i Ruś oraz z Kalisza do Gdańska. Obok handlu istotną rolę odgrywało rzemiosło i eksploatacja miejscowych złóż soli. W 1038 r. gród, jako jeden z nielicznych, nie został zniszczony podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława. W Kruszwicy czasowo swoją siedzibę ulokował Kazimierz Odnowiciel odbudowujący państwo polskie. Jednak w końcu XI w. osada została zniszczona w czasie walk Władysława Hermana ze Zbigniewem.

W 1303 r. lokowano nową osadę na prawym brzegu Jeziora Gopło. Za panowania Kazimierza Wielkiego wzniesiono zamek, a osadzie w 1422 r. nadano prawo magdeburskie. Miasto jednak nie rozwinęło się w większy ośrodek, a po zniszczeniach wywołanych wojnami XVII i początków XVIII w., całkowicie podupadło. Także zamek uległ z czasem zniszczeniu. Gdy w 1772 r. Kruszwica znalazła się pod zaborem pruskim było tutaj zaledwie 57 mieszkańców. Aż do końca przynależności do I Rzeczypospolitej miasto znajdowało się w województwie inowrocławskim.

W granicach Prus Kruszwica została włączona najpierw do Obwodu Nadnoteckiego. W okresie 1807–1815 weszła w skład Księstwa Warszawskiego (departament bydgoski, rejencja bydgoska). W 1815 r. powróciło do Prus (następnie Niemiec), w obrębie rejencji bydgoskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim. Dopiero w drugiej połowie XIX w. miasto zaczęło się intensywniej rozwijać. W 1881 r. wybudowano cukrownię. W 1889 r. powstało połączenie kolejowe z Inowrocławiem i Mogilnem, a w 1908 r. – ze Strzelnem. W 1919 r. uruchomiono także kolej wąskotorową, wykorzystywaną przy transporcie produktów rolnych (przede wszystkim buraków do cukrowni).

W 1919 r. Kruszwica znalazła się w odrodzonej Polsce. W latach 1919–1938 należała do województwa poznańskiego, a od 1938 r. – do województwa pomorskiego. Kilkakrotnie zmieniała przynależność powiatową, bedąc najpierw w powiecie strzeleńskim, następnie mogileńskim i inowrocławskim. W okresie międzywojennym wybudowano kilka przedsiębiorstw m.in.: wytwórnię win i miodów pitnych (1920), zakłady zbożowo-młynarskie (1925), mleczarnię.

W okresie 1939–1945 znalazła się na terenach okupowanych przez Niemcy, inkorporowanych bezpośrednio do III Rzeszy (Prowincja „Kraj Warty”, rejencja inowrocławska).

W latach 1945–1998 należała do województwa bydgoskiego. Po II wojnie światowej rozbudowano lokalny przemysł spożywczy. W latach 1952–1956 wybudowano jedne z największych fabryk oleju i margaryny. Współcześnie obok przemysłu, handlu i usług Kruszwica jest znanym ośrodkiem turystycznym leżącym na trasie szlaku piastowskiego oraz Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego. Od 1999 r. znajduje się w powiecie inowrocławskim województwa kujawsko-pomorskiego.

Nota bibliograficzna