Społeczność żydowska w Olicie jest jedną z najstarszych na Litwie. Pierwsi Żydzi osiedlali się w tym miejscu już w czasach wielkiego księcia Witolda na początku XIV wieku. W XVI w. Olitę najprawdopodobniej zamieszkiwała zorganizowana grupa Żydów, jednak nie zachowały się źródła dotyczące ich funkcjonowania.

W 1737 r. dzięki przywilejowi nadanemu przez króla Augusta III do miasta ściągnęli „Żydzi polscy, litewscy i niemieccy”. W spisie podatników kahału z 1765 r. znajduje się 360 nazwisk. W 1783 r. w mieście żyło 65 Żydów. Według inwentarza z 1786 r. w Olicie, w pobliżu placu targowego, znajdowała się murowana synagoga i 9 domów żydowskich. Synagoga spłonęła prawdopodobnie w XIX wieku.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1795 r. Olita została podzielona na dwie części. Prawobrzeżna znalazła się w granicach państwa rosyjskiego, a lewobrzeżna – w Prusach. W 1815 r. lewobrzeżna „Olita II” została przyłączona do Rosji, do guberni augustowskiej (przemianowanej w 1867 r. na suwalską). Z kolei prawobrzeżna „Olita I” przynależała zaś do guberni wileńskiej.

W XIX w. liczebność społeczności żydowskiej w mieście wzrosła. Według zachowanych danych źródłowych w Olicie lewobrzeżnej w 1851 r. mieszkało 285 Żydów na 645 wszystkich mieszkańców; w 1860 r. – 260 Żydów na 626 wszystkich mieszkańców. W Olicie prawobrzeżnej w 1847 r. żyło 55 rodzin żydowskich (ze 114 wszystkich rodzin zamieszkujących miasto); w 1849 r. – 57 rodzin żydowskich (ze 115 wszystkich rodzin); w 1856 r. – 62 rodziny  żydowskie (ze 114 wszystkich rodzin); w 1868 r. – 168 Żydów na 621 wszystkich mieszkańców. W drugiej połowie XIX w. ogólna liczba mieszkańców obu części Olity wzrosła, a wraz z nią także liczebność społeczności żydowskiej. W 1897 r. lewobrzeżną Olitę II zamieszkiwało 2010 osób, z czego 753 Żydów. W prawobrzeżnej Olicie I żyło 1435 mieszkańców – w tym 481 Żydów.

W XIX w. większość sklepów w mieście należała do Żydów. Pod stulecia w prawobrzeżnej Olicie I było ich ogółem 30. Kilku Żydów posiadało duże gospodarstwa i utrzymywało się z rolnictwa. W 1856 r. w Olicie II (lewobrzeżnej) wzniesiono pierwszą drewnianą synagogę, położoną przy ul. Kowieńskiej. Na przełomie XIX i XX w. Żydzi zaczęli przenosić się z Olity prawobrzeżnej do lewobrzeżnej. W lewobrzeżnej Olicie II powstał drugi plac targowy, wokół którego rozlokowali swoje sklepiki. Ok. 1900 r. było tu już ok. 30 sklepów żydowskich – tyle samo, co w prawobrzeżnej Olicie I.

Po pożarach, które w latach 1890, 1909 i 1911, nawiedziły lewobrzeżną Olitę II, powstało wiele budynków murowanych, w tym m. in. synagoga (w miejscu spalonej drewnianej). W 1914 r., po wybuchu pierwszej wojny światowej, Żydzi z lewobrzeżnej Olity II zostali zmuszeni przez Rosjan do opuszczenia miasta przed kwietniem 1915 r. – skorzystali jednak z tego, że nakaz ten nie dotyczył prawobrzeżnej Olity I, i tam się przenieśli. W czasie okupacji niemieckiej (1915–1918) Żydzi wrócili do swoich domów. W 1916 r. w Olicie II została założona żydowska szkoła początkowa. Jej powstanie miało związek ze zwiększeniem w mieście liczby Żydów, Znaczny rozwój społeczności w latach I wojny światowej wiązał się z przeniesieniem przez okupanta niemieckiego ośrodka administracyjnego z Kalwarii do Olity, którą jednocześnie połączono w jedno miasto[1.1]. Mimo połączenia obu części miasta Żydzi utrzymali podział – aż do Zagłady mieli oddzielnych rabinów i synagogi.

W latach 20. XX w. wielu Żydów wyemigrowało z Olity do Palestyny i Afryki Południowej. Według spisu z 1923 r. w mieście żyło 1715 Żydów: 874 mężczyzn i 841 kobiet (27,1% ogółu mieszkańców). W okresie międzywojennym znajdowało się tu kilka domów modlitwy, żydowskie szkoły i stowarzyszenia. Wśród Żydów byli krawcy, szewcy, zegarmistrzowie i inni rzemieślnicy, konkurujący z Litwinami. Trzej Żydzi: Fajwel Epsztejn (Favelis Epštein), Hersz Smolianski (Giršas Šmoliansk) oraz Wolf Góra (Vulfas Guras) byli właścicielami fabryczek, produkujących lemoniadę.

W 1920 r. w byłej Olicie I powstał Żydowski Bank Ludowy. Jego filia została założona w 1929 r. także w Olicie II. W 1919 r. w mieście powstała Ochotnicza Straż Pożarna, do której w większości należeli Żydzi; komendantem był Mendel Bokszycki (Mendelis Bokšickis). W 1920 r. w Olicie II, przy placu rynkowym, powstał zakład fotograficzny Izaaka Abramowicza (Issak Abramavičius). Dzięki jego pracy zachowały się portrety mieszkańców oraz zdjęcia przedstawiające ulice i zabudowania miejskie. W 1925 r. do Żydów należało 65 instytucji handlowych (na 86 wszystkich zarejestrowanych) oraz 31 zakładów produkcyjnych (na 42 zarejestrowane).

W latach międzywojennych w Olicie I znajdowała się ulica Synagogalna, przy której stała drewniana synagoga (być może w miejscu zburzonej murowanej; prawdopodobnie wzniesiona w pierwszej połowie XIX w.), a naprzeciw niej – dom, w którym mieszkał rabin z żoną i dwojgiem dzieci. W międzywojniu w Olicie I rabinami byli: Jehuda Jabłoński i Becalel Lewin; obaj zostali zamordowani w lesie Widzgiry (Vidzgiris) w 1941 roku. Ostatnimi rabinami w Olicie II byli z kolei Aron Milewski i Nachman Kołodicki (Koloditzky). W mieście przed wojną istniały: szkoła hebrajska, jesziwa, żydowska biblioteka oraz wspomniane dwie odrębne filie Żydowskiego Banku Ludowego[1.1.1]. W 1925 r. filia banku w Olicie I miała 213 członków, w tym samym czasie do filii w Olicie II były zapisane 144 osoby. Z biegiem lat liczba członków filii w Olicie I zmniejszyła się do 161 osób, a w filii w Olicie II – zwiększyła do 364 członków. W mieście znajdował się także bank prywatny, którego właścicielem był Josef Marszak. W 1930 r. część Żydów z Olity II – skłóconych z pozostałymi – wystąpiła do Departamentu Wyznaniowego o pozwolenie na budowę domu modlitwy, jednak ostatecznie nie uzyskali to zgody.

W 1931 r. czterech Żydów weszło do Rady Miasta. Byli to: Nachum Bernstein, Strelitz, Lifszyc oraz Nachum Beirach. W kolejnych wyborach w 1934 r. do Rady weszło 3 Żydów na 12 wszystkich członków: M. Bokszycki, Sz. Beiral and N. Monosowski. W latach międzywojennych społeczność żydowska w mieście prowadziła wiele organizacji dobroczynnych, kulturalnych, sportowych i religijnych. Łącznie w tym okresie takich stowarzyszeń było ok. 26, a wśród nich: Makabi, Chewra Kadisza, WIZO, Betar i inne. W 1939 r. 50 Żydów (z 130 abonentów w mieście) posiadało telefony.

Na lata 30. XX w. przypadł także – podobnie jak w innych krajach europejskich – bojkot handlu żydowskiego, do którego w Olicie namawiał Związek Kupców Litewskich „Verslas”. W kwietniu 1932 r. zdewastowano cmentarz żydowski.

W czerwcu 1940 r. do Olity wkroczyły wojska sowieckie. Większość fabryk i sklepów żydowskich została znacjonalizowana – niektórzy właściciele wraz z rodzinami zostali zesłani w głąb Rosji. Zdelegalizowano partie syjonistyczne i organizacje młodzieżowe; kilku działaczy aresztowano. Szkoła hebrajska została przekształcona w szkołę jidysz. Nauczyciele i uczniowie szkoły zorganizowali w październiku 1940 r. inscenizację sztuki Dla pokoju.

22 czerwca 1941 r. Olita została zbombardowana przez Niemców. Podczas ataku zginęło wielu Żydów. Tego samego dnia do Olity II wkroczyła armia niemiecka. Walki z wojskami sowieckimi trwały jedynie 2 dni. Kilku Żydom udało się opuścić miasto razem z wycofującą się Armią Czerwoną. 23 czerwca 1941 r. przy młynie zginęło dwóch żołnierzy niemieckich – w odwecie Niemcy zamordowali 42 dwóch mężczyzn z pobliskich domów, a także właściciela młyna. Wraz z wejściem Niemców do miasta losy tutejszych Żydów były przesądzone.

Lokalni litewscy nacjonaliści podjęli się usunięcia z Olity tutejszych komunistów i Żydów. Kilkaset osób pochodzenia żydowskiego wywieziono z miasta do Suwałk. Kilkudziesięciu Żydów zamknięto w jednej z synagog, a następnie podpalono budynek. Kiedy Gestapo przybyło do miasta, pozostali Żydzi zostali zamknięci w getcie, urządzonym na jednej z olickich ulic. Zabroniono im chodzić po chodnikach oraz przebywać poza domem po godz. 20. Mężczyźni i kobiety w wieku od 14 do 50 lat mieli obowiązek noszenia na sobie żółtego oznaczenia z przodu i z tyłu, także meldowania się każdego dnia o godz. 7.00 u niemieckiego komendanta albo u władz miejskich.

Podczas II wojny światowej, od sierpnia do września 1941 r., w lesie w Widzgirach (Vidzgiris, obecnie dzielnica miasta) rozstrzelano ok. 1300 miejscowych Żydów. Po wojnie skazano kilku Litwinów za pomoc w ich rozstrzeliwaniu Żydów. Zagładę przeżyły jedynie dwie Żydówki: Belkin i Chaja Kapłan, ukrywane przez miejscowych Litwinów. W lesie w Widzgirach ogółem do 1944 r. zamordowano 60–70 tys. osób, w większości Żydów ze wschodniej części ZSRR (w granicach z 1941 roku). W 1993 r. w miejscu mordu ustawiono pomnik upamiętniający ofiary.

Nota bibliograficzna

• Alytaus miesto istorija ir žydų bendruomenė, Žydai Lietuvoje [online] 25.01.2008, https://zydai.lt/ [dostęp: 28.12.2021].
• Cohen-Mushlin A., Kravtsov S., Levin V., Mickūnaitė G., Šiaučiūnaitė-Verbickienė J., Synagogues in Lithuania, Vilnius 2010.
• Rosin J., Alite (Alutys), JewishGen KehilaLinks [online] https://kehilalinks.jewishgen.org/alytus/alite1.html [dostęp: 28.12.2021].