Żydzi zaczęli osiedlać się w Lelowie w XVI wieku. Pierwsza wzmianka o ich obecności w miasteczku pochodzi z 1547 roku. W 1564 r. żyło tutaj sześć rodzin żydowskich. Według zapisów wizytacyjnych biskupa Jerzego Radziwiłła z 1598 r. w Lelowie mieszkało kilkanaście rodzin żydowskich.

Na przełomie XVI i XVII w. Żydzi odegrali znaczącą rolę w rozwoju gospodarczym miasta i całej okolicy. Trudnili się przeważnie handlem i rzemiosłem. W pierwszej połowie XVIII w. powstała gmina żydowska w Lelowie. W 1718 r. tutejsi Żydzi zapłacili podatki w wysokości 741 zł, a w latach 1733–1737 – 1050 zł. W 1787 r. w mieście żyło 231 Żydów.

Źródła wspominają o szkole w Lelowie około 1768 r., kiedy to została zawarta umowa kończąca spór pomiędzy Żydami i mieszczanami. W umowie postanowiono, że teren bożnicy, szkoły z domem rabina oraz cmentarz miały być nienaruszalne i teren miał zostać ogrodzony. W 1770 r. w tejże szkole pobierał nauki znany później uczony Ben Zew Jehuda Loeb.

W drugiej połowie XVIII w. w Lelowie zamieszkał cadyk Dawid Biedermann (1746–1814), który był uczniem Elimelecha z Leżajska. Wokół dworu Biedermanna skupiło się duże środowisko chasydzkie. Biedermann zapoczątkował dynastię cadyków chasydzkich[ W XVIII w. do kahału lelowskiego należał podkahał w Kromołowie.

W 1808 r. w mieście żyło 269 Żydów (29% ogółu mieszkańców). Liczebność ich jednak szybko rosła: w 1827 r. w Lelowie mieszkało 339 Żydów (39%), a w 1857 r. – już 480 (53%).

W latach 1823–1862 zmuszono lelowskich Żydów do zamieszkania w wydzielonej części miasta. W 1897 r. liczba społeczności żydowskiej w Lelowie wzrosła do 720 osób, co stanowiło 60% ogółu mieszkańców. Na początku XX w. w Lelowie powstała żydowska huta szkła. Działały również garbarnie.

W 1918 r. Lelów znalazł się granicach II Rzeczpospolitej. W 1921 r. w miasteczku żyło 638 Żydów (52% ogółu mieszkańców).

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu Niemcy zburzyli tutejszą synagogę. We wrześniu 1942 r. wszystkich Żydów z Lelowa (ok. 700 osób) wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka II.

Potomkowie cadyka Biedermanna żyją obecnie w mieście Bnei-Brak w Izraelu.

Bibliografia

• Galas M., Skrzypczak M., Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, Kraków 2006.
• Skrzypczyk M. Wieczorek A., W drogę! Wyprawa edukacyjno–badawcza śladami Dawida Bidermana po chasydzkich drogach, [w:] Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnienia konserwatorskie, red. D. Rozmus, S. Witkowski, Kraków 2011, ss. 139–166.