Osadnicy żydowscy pojawili się w Mławie w XV wieku. W 1507 r. miejscowych Żydów opodatkowano w związku z koronacją Zygmunta I. O obecności Żydów w Mławie może też świadczyć oskarżenie, które w 1551 r. kapituła płocka wysunęła pod adresem miejscowego cyrulika Ambrożego Broze[1.1]. Zarzucano mu, że: „sakramentami Kościoła gardzi, w obrzędach niedzielnych nie uczestniczy, lecz szabat z Żydami obchodzi i na ceremonie z Żydami w ich synagodze zwykł zbierać się” oraz „wielu do judaizmu przywiódł”[1.2].

W II połowie XVI w. przez Mazowsze przetoczyła się fala oskarżeń o rytualne mordy na dzieciach chrześcijańskich oraz profanacje hostii; zostali o to posądzeni także Żydzi mławscy[1.3].

W 1564 r. 5 z 429 domów w mieście należało do Żydów.

Aż do połowy XVIII w. miejscowa społeczność żydowska podlegała kahałowi w Ciechanowie. Zatargi między chrześcijańskimi a żydowskimi mieszkańcami miasta doprowadziły do interwencji Komisji Dobrego Porządku, która w 1776 r. nakazała usunięcie Żydów z Mławy. Jednak do opuszczenia miasta skłoniła Żydów nie tyle presja administracyjna, co pożar, który strawił dużą część zabudowań[1.4].

Z początkiem XIX w. Żydzi ponownie zaczęli osiedlać się w Mławie. Jeszcze w 1790 r. nie odnotowano w mieście ich obecności; w 1808 r. było ich już 137. Przybysze pochodzili z reguły z okolicznych miejscowości.

Pierwsze osiedliły się w Mławie rodziny: Arona Borucha, Dawida Majera, Salomona Majera, Abrama Szmula, Józefa Abrama Fadatowicza. Zgodę na osiedlenie Arona Borucha władze wydały jeszcze w 1798 r., jednak sprzeciw mieszczan sprawił, że zmuszono go do opuszczenia miasta, a jego towary przejęły władze miejskie[1.5].

Pod koniec XVIII w. wzniesiono w Mławie pierwszą, drewnianą, synagogę[1.6].

W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego władze postanowiły utworzyć w większych miastach odrębne dzielnice żydowskie, tzw. rewiry[1.7]. W 1824 r. także w Mławie wytyczono taką dzielnicę. Zlokalizowano ją w rejonie ulic Warszawskiej, Bóżniczej i Ostatniej. Przesiedlenie tam 140 żydowskich rodzin było kłopotliwe, gdyż na wyznaczonym terenie znajdowało się zaledwie 5 nadających się do zamieszkania domów. W 1828 r. poszerzono granice rewiru o ulice Kozią i Szewską. Mimo to nadal wiele rodzin żydowskich mieszkało poza wskazanym rejonem: w połowie 1829 r. w granicach rewiru, w domach własnych i wynajmowanych, mieszkały 103 rodziny, a 124 rodziny nadal pozostawały w mieście. Ostatecznie, po licznych zmianach w terminach przesiedlania, w 1833 r. władze przerwały rugowanie Żydów do wyznaczonej dla nich dzielnicy[1.8].

Głównym zajęciem mławskich Żydów był handel. W 1823 r. parało się nim 37 osób, w tym 20 handlowało towarami różnymi, 6 – solą, 3 – skórami, 8 – wyrobami drobnymi[1.9]. Pozostali na ogół utrzymywali się z rzemiosła, głównie krawiectwa, szewstwa i piekarstwa. W 1855 r. w Mławie było także 13 wyrobników. Pojedyncze osoby zajmowały się innymi profesjami, np. dzierżawą dochodów z propinacji, która od 1856 r. należała do Hersza Malowańczyka[1.10].

Bliskość granicy z Prusami powodowała, że wielu Żydów zajmowało się też kontrabandą. W grudniu 1856 r. donos Jankiela Rubina Nickina pozwolił władzom przechwycić 50 pudów (819 kg) przemycanej herbaty – towaru zakupionego przez Abrama Icka Wejnberga, Chaima Soldowskiego, Gedaliego Richtera i Izraela Dreznera[1.11].

Przemyt kwitł także w późniejszych latach, a mławskimi specjalistami w tej dziedzinie byli: Fajwel Domb, Jankiel Golotzer i Lewek Wagoner. Szmuglowano złote zegarki, diamenty, jedwab. Chodliwym towarem były także konie. Zawód koniokrada był przekazywany z ojca na syna w rodzinach Wizerów, Frajdenbergów; Richterów, działał tu także Josef Tomkiewicz[1.12].

Żydzi z północnego Mazowsza czerpali dochody także z dostaw dla oddziałów rosyjskich tu stacjonujących. Byli wśród nich kupcy z Mławy[1.13].

Na ożywienie handlu wpłynęło otwarcie w 1877 r. linii kolejowej, która łączyła Mławę z Nasielskiem i Ciechanowem (Kolej Nadwiślańska). W sąsiedztwie dworca kolejowego Wiur i Tikuskler otworzyli hotele i restauracje[1.14].

W okresie międzywojennym większość zakładów przemysłowych na Mazowszu należała do żydowskich właścicieli. W Mławie Moszek Czarka, Leder, Mondrzak i Perlmutter byli właścicielami młynów parowych, I. Bocian miał fabrykę atramentu. W mieście działała także fabryka gilz i pudełek do papierosów należąca do A. Kleinera oraz zakłady cementowe A. Rozenberga, Aotkego i Krygiera[1.15].

W XIX w. ludność żydowska Królestwa Polskiego pod względem religijnym coraz wyraźniej dzieliła się na ortodoksów (tzw. misnagdów) i chasydów[1.16]. Konflikty na tym tle nie ominęły także Mławy: podczas uroczystości weselnej 17.04.1858 r. doszło do kłótni między zwolennikami tradycyjnego judaizmu a chasydami. Wywiązała się bijatyka, musiała interweniować żandarmeria[1.17].

Urząd rabina w tym czasie pełnił Wolf Icek Lipszyc, wnuk rabina krajowego warszawskiego, Salomona. Objął on posadę w 1838 r., a został odwołany w 1860 roku. Powodem odwołania stały się nadużycia finansowe, popełnione jakoby przez Lipszyca w bractwie pogrzebowym, którego był członkiem[1.18]. W latach 1880–1891 gminie przewodził rabin Israel Icek Klingier. Od 1892 r. aż do wybuchu II wojny światowej, funkcję tę pełnił Icek Mojżesz Segałowicz[1.19].

Już w połowie XVI w. istniała w Mławie synagoga[1.20]. W XIX w. ten wzniesiony z cegły i gliny, kryty dachówką budynek był w bardzo złym stanie technicznym. 27.maja 1817 r. władze nakazały jego rozebranie. Miejscowi Żydzi, bez pomocy ze strony gminy żydowskiej, wznieśli nową bożnicę w rejonie ulic Koziej i Szewskiej. Tym razem Budowniczy Powiatu nie miał zastrzeżeń[1.21].

Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., Niemcy spalili budynek. Ruiny zostały rozebrane w latach 1942–1943, a plac po wojnie częściowo zabudowano[1.22].

W czasie powstania listopadowego wielu mławskich Żydów opowiedziało się po stronie Rosjan, gdyż – podobnie jak w innych mazowieckich miastach – nie wierzyli w powodzenie zrywów niepodległościowych i wygraną z carską Rosją. Dodatkowym elementem zniechęcającym do wspomagania powstańców było zachowanie niektórych oddziałów pospolitego ruszenia na Mazowszu, których dowódcy wymuszali na Żydach kontrybucje, rabowali towary, buty, wino. W Mławie, a także w Różanie i Nasielsku, doszło z tego powodu do otwartego buntu, stłumionego przez polskich żołnierzy[1.23].

Pod koniec XIX w. połowa ludności żydowskiej na Mazowszu żyła na krawędzi nędzy, dlatego też na przełomie wieków wielu Żydów zaczęło emigrować „za chlebem”. W latach 80. XIX w. ich celem były na ogół Prusy Wschodnie, na początku XX w. – Stany Zjednoczone. Jedni wyjeżdżali w poszukiwaniu lepszego życia, inni zarabiali na tym, przeprowadzając ludzi przez zieloną granicę lub działając jako agenci werbujący chętnych do wyjazdu. Także wielu mławskich Żydów opuściło wówczas rodzinne miasto[1.24].

W końcu XIX w. narodził się ruch syjonistyczny, który znalazł zwolenników także na Mazowszu. W Mławie pierwszy klub syjonistyczny utworzyli w 1904 r. Dawid Opatowski, Tanhum Alter, Abraham Rybak, Chaim Makowski[1.25].

Aktywnym działaczem syjonistycznym początku XX w. był także student mławskiej jesziwy Berisz Pelmutter. Z jego inicjatywy powstało w mieście towarzystwo literacko-muzyczne „Ha-Zomir”, którego aktywność kulturalna budziła opór w części mławskiej społeczności żydowskiej; rabin uznał za gorszące m.in. wspólne potańcówki chłopców i dziewcząt. Perlmuttera próbowano zmusić, by zaniechał działalności, w ramach represji zakazując mu wstępu do domu modlitwy chasydów aleksandrowskich, na nic się to jednak nie zdało[[refr:|Jonis Z., The Old Home Town, [w:] Jewish Mlawa; Its History, Development, Destruction (Mława, Poland), Mlawa Ha-Yehudit; Koroteha, HitpatKhuta, Kilyona, Di Yidishe Mlawe; Geshikte, Oyfshtand, Unkum, red. D. Shtokfish D., Tel Awiw 1984 [online] https://www.jewishgen.org/yizkor/mlawa/mla449.html [dostęp: 11.09.2014].]].

W Mławie działał także lokalny oddział partii Aguda. Z inicjatywy jej działaczy w 1928 r. otwarto tu szkołę religijną dla dziewcząt[1.26].

W latach 1926–1927 na Mazowszu, także w Mławie, powstawały oddziały Stowarzyszenia Młodzieży Żydowskiej im. Trumpeldora w Polsce – Betaru. Była to syjonistyczna organizacja młodzieżowa związana z rewizjonistami, która prowadziła szkolenie wojskowe żydowskiej młodzieży i starszych, przygotowując ich do walki o państwo żydowskie w Palestynie[1.27]. Z kolei mławski oddział Organizacji Syjonistów-Ortodoksów „Mizrachi” założył w 1929 r. Pinchas Mondri[1.28].

O znacznym poparciu dla środowisk ortodoksyjnych i syjonistycznych w Mławie świadczą wyniki wyborów do władz gminy żydowskiej w 1924 roku. Przedstawiciele Agudy i syjoniści otrzymali wówczas po 6 mandatów. W ostatnich przed wybuchem wojny wyborach w 1936 r. Aguda zdobyła 5 mandatów, Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund – 2, Mizrachi – 2, Rzemieślnicy Religijni – 2, syjoniści – 1[1.29].

Jak w wielu innych polskich miastach, także w Mławie Żydzi brali żywy udział w życiu publicznym. W 1916 r. w 24-osobowej Radzie Miejskiej zasiadło 11 przedstawicieli tej społeczności: Berek Perlmutter, Moses Grünberg, Chaim Reder, Leo Heinsdorf, Enoch Paca, Loser Kohn, Abraham Rybak, Chaim Perła, Salomon Alter, Jacob Lederberg, Chaim Schwarz[1.30].

W 1928 r. w 24-osobowej Radzie Miejskiej zasiadło 8 Żydów. Trzy mandaty przypadły reprezentantom Agudy, po jednym otrzymali przedstawiciele Poalej Syjon, Bundu, Organizacji Syjonistycznej, Mizrachi oraz stowarzyszeń kupieckich i rzemieślniczych[1.31]. Z kolei w 1934 r. mandat do Rady otrzymało już tylko 3 Żydów[1.32].

W początkach XX w. duże znaczenie dla życia kulturalnego mławskich Żydów miała działalność wspomnianego już towarzystwa „Ha-Zomir”. Jego działacze zorganizowali chór, powołali do życia zespół mandolinowy oraz amatorską grupę teatralną, którą prowadziła Rachela Golomb (Gołąb)[1.33].

W siedzibie „Ha-Zomiru” powstała biblioteka posiadająca książki w jidysz, hebrajskim, rosyjskim. Z odczytami przyjeżdżali tu m.in. Icchok Lejb Perec, Hillel Zeitlin, dr Aleksander Mukdoni, dr Meir Klumel, Szlomo Zemah i Szalom Asz. Pogadanki prowadzili także lokalni działacze – Berisz Perlmutter, Mosze Merker, Binem Warszawski i Fajwel Opatowski[1.34]. 

Dzieci żydowskie w Mławie uczyły się w licznych chederach, m.in. u Barucha Melameda, Dawida Gordona, Rafaela Gutmana. Placówki te różniły się między sobą zarówno wielkością i komfortem pomieszczeń, jak też metodami nauczania, wykładanymi przedmiotami i czasem nauki. Najnowocześniejsza była ta prowadzona przez Rafaela Gutmana, który jednak po pewnym czasie opuścił Mławę. Przeniósł się do Warszawy, gdzie stał się znanym i cenionym pedagogiem. Z kolei cheder Dawida Gordona i sama osoba melameda budziła zdecydowaną niechęć mławskich chasydów, którzy uważali, że posłanie do jego chederu dzieci grozi ich odejściem od wiary[1.35].

Starsza młodzież od 1917 r. mogła uczyć się w koedukacyjnym gimnazjum żydowskim, założonym przez syjonistów Berisza Perlmuttera, Chaima Elijahu Perlę, Motteha Greenberga, Aksa Mendla i Koppla Pizicza. Dziesięć lat później działacze ruchu religijnego Bejt Josef założyli w Mławie jesziwę. Niestety po kilku latach, z braku pieniędzy, szkołę zamknięto[1.36].

W Mławie okresu międzywojennego wydawano prasę w jidysz, jednak żywotność tytułów była krótka. Ukazywały się tu: „Mlawer Najes“ („Wiadomości Mławskie”), „Unzer Echo“ („Nasze Echo”), „Unzer Tribune“ („Nasza Trybuna”), „Unzer Kampf“ („Nasza Walka”), „Unzer Krajer“ („Nasz Krzykacz Miejski”)[1.37].

„Unzer Tribune” było pismem Agudy, a przy jego powstawaniu pracowali: Zeew Ajronowicz, Aleksandrowicz, Mosze Dawid Frenkiel, Jakob Gebreter, Arie Grosbard, Margulis, Abraham Mundri, Hersz Mundri, Pinchas Mundri, Aron Perlmuter, Gerszon Rajngwircz, Wolarski[1.38].

W mieście działały 4 żydowskie biblioteki: Organizacji Syjonistycznej (założona w 1917 r.), Ha-Szomer ha-Cair (założona w 1926 r.), Organizacji Kulturalno-Oświatowej (założona w 1930 r.) oraz „Frajhajt” im. I. L. Pereca (założona w 1926 r.)[1.39].

W przededniu wybuchu II wojny światowej mławianie, w tym także kilkudziesięciu żołnierzy żydowskich, pracowali przy budowie umocnień obronnych na przedpolach miasta. Wielu z nich poległo wkrótce podczas bitwy, którą tu stoczono[1.40].

We wrześniu 1939 r. Żydzi z Mławy i innych miejscowości Mazowsza uciekali na wschód oraz w stronę Warszawy. W październiku i listopadzie, już po zajęciu miasta przez Niemców, kolejne kilkadziesiąt osób uciekło do Związku Radzieckiego[1.41].

8 października okupant włączył Mławę (wraz z częścią północnego Mazowsza) do Rzeszy. Tereny te miały być  „wolne od Żydów”, dlatego Niemcy natychmiast rozpoczęli ich deportacje[1.42]. W grudniu wysiedlono część żydowskich mieszkańców Mławy, a ich miejsce zajęli wkrótce przesiedleńcy z innych miejscowości[1.43].

W Jom Kipur 1939 r. spłonęła mławska synagoga. Niemcy spędzili ludność żydowską i kazali obserwować pożar[1.44].

W grudniu 1939 r. 3000 Żydów z Mławy wywieziono do obozu w Działdowie[1.45]. W następnym roku ok. 4000 mławskich Żydów wysiedlono do Białej Podlaskiej, Kosowa Lackiego, Winnicy, Michałowa Lubelskiego[1.46]. Osoby psychicznie chore i niepełnosprawne wymordowano na miejscu[1.47].

W grudniu 1940 r. Niemcy utworzyli w mieście getto. Obejmowało ono ulice: Warszawską, Długą, Płocką i Szewską; zajmowało obszar ok. 30 hektarów. Początkowo otwarte, w maju 1941 r. zostało otoczone ceglanym murem z płotem z drutu kolczastego. Jego mieszkańcami byli teraz w dużej mierze Żydzi przesiedleni z innych mijescowości: Szreńska, Drobina, Radzanowa, Zielunia, Makowa Mazowieckiego, Przasnysza, Kuczborka, Bieżunia, a także Lidzbarka, Rypina i Lipna. Łącznie w okresie 1940–1941 w getcie przebywało ok. 5–6 tys. osób[1.48].

W 1940 r. w Mławie powstał także obóz pracy. Niemcy wykorzystali do tego celu łaźnię rytualną przy ul. Narutowicza, w której przetrzymywali ok. 300 osób – Żydów, Polaków, potem także Rosjan. Więźniowie musieli wykonywać roboty publiczne w mieście oraz byli wysyłani do budowy obozu wojskowego w pobliskim Nosarzewie[1.49]. Część mławskich Żydów trafiła również do obozu-więzienia w Pomiechówku, gdzie więźniów traktowano ze szczególnym bestialstwem[1.50].

Pierwszym prezesem Judenratu został Eliezer Perlmuter, aresztowany przez Niemców w styczniu 1942 r. i zamordowany podczas przesłuchania. Po nim przewodniczącym był Paltiel Ceglo, a gdy z kolei on trafił do więzienia, funkcję tę objął Mendel Czarka. Przewodniczącym sądu żydowskiego został Herman Mordowicz, a szefem policji żydowskiej – Menache Dawidson[1.51].

Dzięki łapówkom płaconym przez mławski Judenrat, Niemcy przez pewien czas przymykali oko na odbywający się w getcie szmugiel. Dawid Krystal prowadził bibliotekę, był także w getcie nielegalny odbiornik radiowy. Zdrowiem mieszkańców zajmował się doktor Tiefenbrun, który dbał, by otrzymywali oni szczepionkę przeciw tyfusowi. Po jego śmierci pracę kontynuował polski lekarz Józef Witwicki[1.1.51].

Ostateczną likwidację dzielnicy zamkniętej poprzedziły jednostkowe mordy, np. 18.04.1942 r. zabito 4 osoby: Mojżesza Bojmana, Dawida Cymermana, Abrama Ickowicza i Kalmana Lipskiego[1.52].

W 1942 r. Menache Dawidson został wysłany do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Oświęcimiu, a 12 policjantów żydowskich powieszono. Po Dawidsonie funkcję szefa policji żydowskiej pełnił kryminalista Szolem Gutman. Nazwiska powieszonych policjantów: Mojsze Romaner, Lejb Romaner, Hern Baumgold, Gdajla Lichtensztajn, Chaim Bursztyn, Mordka Wolarski, Chaim Soldański, Symcha Cwajgaft, Szmul Korzenny, Chaim Solarski, Wytenberg, Chaim Perelmuter, Izrael Gutman[1.53].

W niemieckim „Wykazie akcji specjalnych” z 1942 r. znajdujemy następujący zapisek dotyczący tej i kolejnej zbrodni: „Podczas egzekucji ludność getta zachowywała się arogancko i wyzywająco, toteż dla przywrócenia spokoju wykonano drugą egzekucję 17.06.42, w której rozstrzelano 50 Żydów”[1.54]. Wśród zamordowanych w tej egzekucji byli: Wolf Abramowicz, Wolf Artensztejn, Lejb Borko, Lejb Cegla, Mordka Cegla, Duczyminer, Dragon, Gedale Fefer, Abram Feldhajn, Noach Flajszer, Iser Gibarski, Jakub Goldberg, Hersz Goldwaser, Matys Grinberg, Chaim Igłowicz, Boruch Jul, Wolf Jabłonowski, Jakób Kaczor, Izrael Kohn, Menachem Kołnierz, Rubin Kosobucki, Jakub Malowańczyk, Fiszel Minc, Josek Mitgang, Iser Niborski, Oblozyner, Ostaszewer, Icchak Purzycki, Rajchgold, Dawid Rozenberg, Jechil Josef Szczepkowski, Lejb Szczepkowski, Mojsze Szpiro, Szulmirski, Izrael Warszawiak, Lejb Warszawiak, Rubin Wolarski, zięć kantora mławskiego”[1.55].

W końcu 1942 r. getto mławskie przestało istnieć: ok. 6–7 tys. osób wywieziono do obozów zagłady. 10 listopada 1942 r. starzy i chorzy zostali deportowani do Treblinki, a pozostałych, w transportach 13 i 17 listopada oraz 10 grudnia, wywieziono do Auschwitz[1.56].

Wielu polskich mieszkańców Mławy w latach wojny zaangażowało się w pomoc Żydom. Byli wśród nich zarówno przedstawiciele organizacji, jak i zwykli obywatele. Pomocy udzielali: dr Józef Witwicki (Armia Krajowa), który ukrywał 3-osobową rodzinę Rosenbergów, dr Michał Łojewski (komendant Armii Krajowej w Mławie), dr Adrian Laskowski (Armia Krajowa), Ignacy Nowicki (Narodowe Siły Zbrojne); wachman Helmut Hinz, żandarmi Antoni Nehryng i Naguszewski oraz Maria Wróblewska – akowskie „wtyczki” w getcie i więzieniu[1.57]. Jerzy Piotr Śliwczyński pomagał kolegom ze szkolnej ławy: Elli Perkel, Celinie Czech, Bieżuńskiej, Jakubowi Kleńcowi z żoną i córką Rutą, dr. Józefowi Makowskiemu z żoną Gucią i córką. Przedwojenny dyrektor mławskiego banku, Artur Pieńkiewicz, za pomoc Żydom trafił do obozu koncentracyjnego, gdzie zginął. Żydów wspierały też rodziny: Knapińskich, Lanckowskich, Męzików i Jankowskich, Tańskich, Pogorzelskich, Miłobędzkich, Cytowskich, Dobrzyńskich, Hausmanów i Falczaków; żywnością wspomagali: Stanisława Zajcowa, właścicielka sklepu spożywczego oraz Maria Szubertowa i jej pracownicy[1.58]. Duchowni: ks. dziekan Władysław Maron, ks. Władysław Celmerowski, ks. Tadeusz Trzciński, ks. Leonard Perkowski pomagali ratować żydowskie dzieci, wydając dla nich poświadczenia chrztu[1.59].

Po wojnie do miasta powrócili nieliczni ocaleni. Powstał Komitet Żydowski, w którym zarejestrowanych było 20 osób[1.60]. Większość mławskich Żydów niebawem wyjechała. Pozostały pojedyncze osoby. Jednym z ostatnim był zmarły w 1956 r. Józef Poznański[1.61].

Nota bibliograficzna

• Fijałkowski P., Żydzi w miastach Mazowsza w XIII–XVIII w., [w:] Mazowieckie miasteczka na przestrzeni wieków, red. A. Stawarz, Warszawa 1999.
• Jewish Mlawa; Its History, Development, Destruction (Mława, Poland), red. D. Shtokfish, Tel Awiw 1984 [online] https://www.jewishgen.org/yizkor/mlawa/mla532.html [dostęp: 11.09.2014]
• Grynberg M., Żydzi w rejencji ciechanowskiej 1939–1942, Warszawa 1984.
• Jakubowski K., Menora, „Wspólnota” 1999, nr 45 (504).
• Mlawa, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. Sh. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, ss. 832–834.
• Mława, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, red. G. Miron, Sh. Shulani, t. 1, Jerusalem 2009, ss. 487–489.
• Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005.