Początki osadnictwa żydowskiego na terenie Oświęcimia datuje się na pierwszą połowę XVI w., kiedy to w 1457 r. Kazimierz Jagiellończyk wykupił księstwo oświęcimskie z zależności od Czech. Następnie poczynił kroki, wspierające rozwój miasta, w tym wydał zgodę na osadnictwo ludności żydowskiej. Tym niemniej, ze względu na położenie na styku szlaków handlowych oraz bliskość z innymi centrami handlowymi, wśród kupców przybywających do Oświęcimia już wcześniej mogli znajdować się Żydzi[1.1], choć nie potwierdzają tego materiały źródłowe. Zważyć też należy, że wcześniejszemu osadnictwu żydowskiemu na tych terenach nie byli przychylni Piastowie oświęcimsko-zatorscy.

Pierwsze informacje źródłowe na temat Żydów w Oświęcimiu pochodzą z Inwentarza procentów wszystkich oświęcimskich A. D. 1549[1.2]. Król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził wówczas dawne przywileje nadane Żydom, których osadnictwo skupione było wokół zamku, w północnej części miasta. Zajmowali się głównie propinacją, lichwą i handlem. W połowie XVI w. „zajęli już całą północną część miasta i podjęli próby osiedlania się także wokół rynku. Ówczesne prawo polskie pozwalało Żydom nabywać posiadłości miejskie, zabraniało jednak kupowania nieruchomości ziemskich”[1.3]. Stopniowo jednak Żydzi oświęcimscy przenosili się na południową stronę miasta, a rejon zamku i ulicy Żydowskiej (dzisiejszej ul. Berka Joselewicza) stawał się centrum żydowskiego życia, choć jak pisze Artur Szyndler, zamieszkiwali również inne rejony miasta, co oznaczało, że nie zajmowali wtedy osobnej dzielnicy[1.4].

W rejonie obecnej ul. Berka Joselewicza, w 1588 r., na ziemiach przekazanych gminie przez mieszczanina Jana Piotraszewskiego[[ref:|Piotraszewskiego lub Piotraszowskiego, za: Szyndler A, Osadnictwo żydowskie w Oświęcimiu w wiekach XVI–XVII (do roku 1772). Zarys problematyki, „Studia Judaica” 2002, nr 2 (10), s. 49; W opracowaniu Lucyny Filip pojawiają się też informacje, że tereny pod synagogę i cmentarz nie były darowane, ale wykupione od właściciela przez gminę żydowską – Filip L., Żydzi w Oświęcimiu 1918–1941, Oświęcim 2003, s. 48.]], stanęła pierwsza synagoga drewniana – zniszczona prawdopodobnie w czasie potopu szwedzkiego; założono też cmentarz. Mieściły się tu również pozostałe instytucje niezbędne do funkcjonowania społeczności żydowskiej, która niezmiennie zajmowała się głównie propinacją i lichwą, a także dystrybucją i handlem hurtowym soli bocheńskiej[1.5].

W 1551 i 1569 r. król Zygmunt August zagwarantował Żydom w Polsce możliwość wolnego wyboru rabina generalnego i swobodę w zakresie organizacji gminy. Jednak ze względu na domaganie się przez mieszczaństwo Oświęcimia ograniczenia praw dla Żydów, w 1563 r. tenże Zygmunt August nadał mieszczanom oświęcimskim przywilej, zabraniający osiedlania się w przyszłości nowoprzybyłym Żydom na terenie miasta (numerus clausus). Jednakże „często wprowadzane ograniczenia podobnego typu w stosunku do ludności żydowskiej w tamtych czasach nie miały w praktyce zbyt poważnych konsekwencji. Rygorystyczne egzekwowanie przywilejów takich jak ten bardzo często wiązałoby się z zahamowaniem wielu dziedzin gospodarki i odpływem kapitału”[1.6]. Dlatego okres drugiej połowy XVI w. i pierwszej połowy XVII w. był czasem największego rozwoju społeczności żydowskiej w Oświęcimiu, związanego zapewne z czynnikami ekonomicznymi i geograficznymi, ale także ze zmianą statusu politycznego miasta i wcieleniem go do Polski oraz możliwością korzystania z przywilejów królewskich[[ref:|Szyndler A., Osadnictwo żydowskie w Oświęcimiu w wiekach XVI-XVII (do roku 1772). Zarys problematyki, „Studia Judaica” 2002, nr 2 (10), ss. 43–44.]].

W XVII w. oświęcimscy Żydzi stali się ofiarami rozruchów. Nie obyło się bez interwencji Sejmu Czterech Ziem, którego jednym z przedstawicieli ludności żydowskiej z Oświęcimia był Icchak Ajzyk Landau, przewodniczący sądu rabinicznego w Oświęcimiu[1.7]. W wieku XVI i XVII pojawiały się oskarżenia o kradzież i profanację hostii (1580, 1627)[1.8].

10 marca 1636 r. król Władysław IV Waza wydał w Krakowie przywilej dla gminy żydowskiej w Oświęcimiu, który zapewniał Żydom prawo zamieszkiwania, posiadania domów i posesji – tym razem w mieście i poza nim – oraz prawo korzystania z synagogi i cmentarza. W tym okresie Żydzi oświęcimscy podlegali administracyjnie gminie krakowskiej, a jurysdykcję nad wszystkimi Żydami województwa krakowskiego sprawował wojewoda krakowski. W okresie wojen ze Szwecją Oświęcim został zupełnie zniszczony (1656), co spowodowało upadek gospodarczy miasta. Jednak dzięki wcześniejszemu przywilejowi króla Władysława IV Wazy razem z odbudową miasta odrodziła się również oświęcimska społeczność żydowska. W 1766 r. król Stanisław August Poniatowski potwierdził wszystkie przywileje, którymi cieszyli się oświęcimscy Żydzi[1.9].

W 1772 r. (I rozbiór Polski) Oświęcim znalazł się w Galicji, pod rządami Habsburgów. Osiemnastowieczne przepisy austriackie początkowo ograniczały Żydów. Dopiero za samodzielnych rządów cesarza Józefa II, które rozpoczęły się po 1780 r., Żydzi zostali włączeni w struktury społeczeństwa monarchii. W 1804 r. Jakub Haberfeld założył w Oświęcimiu swoją słynną Fabrykę Wódek i Likierów.

Praktyczne zrównanie w prawach Żydów i mieszkańców Galicji innych wyznań doprowadziło do tego, że „już w pierwszej radzie miejskiej w Oświęcimiu, wybranej w 1867 r., dziewięciu z 24 radnych było narodowości żydowskiej, a w latach następnych ich liczba kształtowała się następująco: w 1870 r. jedenastu z 24 radnych to byli Żydzi, w kolejnych wyborach, w latach 1873 i 1876, liczba Żydów pełniących obowiązki radnych wzrosła do trzynastu osób[1.10]. Żydzi byli także wiceburmistrzami miasta – w 1873 r. Juliusz Haberfeld, a w 1876 r. dr Maurycy Schlank. Oprócz tego byli asesorami i działaczami rady miejskiej.

W drugiej połowie XIX w. funkcję rabina zaś sprawował przez kilka lat Szlomo (Salomon Meir) Halberstam (1847–1906), założyciel dynastii chasydzkiej z Bobowej. W 1866 r. przynależeli do oświęcimskiej gminy żydowskiej również Żydzi z Kęt, Międzybrodzia, Myślenic, Wilamowic oraz z Brzeszcz, Dolnej Wsi, Dworów, Bierutowic, Bęczarek, Babic, Bud, Brzezinki, Bulowic, Bujakowa, Bielan, Czańca, Trzemeśni, Głogoczowa, Grojca, Hecznarowic, Jasienicy, Jawiszowic, Jawornika, Kobiernic, Kańczugi, Krzywaczki, Krzyszkowic, Klucznikowic, Kaniowa, Krzeczonowa, Jawornika, Łazów, Grodziska, Łęk, Monowic, Malca, Nowej Wsi, Osieka, Osieczan, Pcimia, Porąbki, Poręby, Pisarzowic, Rajska, Radziszowa, Rudnika, Starych Stawów, Sułkowic, Stróży, Skidzinia, Starej Wsi, Woli Radziszewskiej i Zawady[1.11]. W Oświęcimiu Żydzi trudnili się w tym okresie produkcją wódek, likierów, wód gazowanych, ale specjalizowali się także w przemyśle garbarskim, chemicznym, budowlanym, cementowym i przetwórczym, handlem, rzemiosłem i produkcją przemysłową. Najbardziej znanymi rodami żydowskimi miasta byli Enochowie, Schönkerowie, Haberfeldowie i Henerbergowie[1.12].

W 1892 r. gmina oświęcimska straciła część swych członków, ze względu na powstanie nowej gminy w pobliskim Andrychowie[1.13]. Gminę oświęcimską w 1900 r. stanowili zatem Żydzi z miejscowości: Babice, Bestwinka z Kaniowem, Bielany, Broszkowice, Brzeszcze, Brzezinka, Bujaków, Bulowice, Czaniec, Dankowice z Kaniowem Dańkowskim, Dwory, Grojec, Haręże, Hecznarowice, Jawiszowice, Kańczuga, Kaniów Stary, Kęty, Kobiernice, Klucznikowice, Kruki, Łazy, Łęki, Malec, Międzybrodzie Kobiernickie, Monowice, Nowa Wieś, Osiek, Oświęcim, Pławy, Pisarzowice, Polanka Wielka, Poręba Wielka, Porąbka, Przecieszyn, Rajsko z Budami, Skidziń, Stare Stawy, Stara Wieś Dolna, Stara Wieś Górna, Wilamowice, Witkowice, Wilczkowice, Włosienica, Zaborze[1.14].

Zgodnie z rozporządzeniem z 1894 r. gmina oświęcimska została zobligowana do stworzenia swojego statutu, który podpisany został przez przełożeństwo gminy 31 grudnia 1895 roku[1.15]. Nowy statut dla Izraelickiej Gminy Wyznaniowej zatwierdziło Cesarsko-Królewskie Namiestnictwo we Lwowie w 1899 roku. Dokument ten regulował życie oświęcimskich Żydów aż do końca lat 20. XX wieku[1.16]. Zanim jednak zaczął obowiązywać, kahał oświęcimski funkcjonował według patentu cesarskiego z 1789 roku. Na czele „zboru” stała wówczas trzyosobowa rada: Bernard Pilzer, Jakób Huppert i Marcus Liberman. Prace nad nowym statutem prowadzili od 1895 r. powołani przez starostę: Israel Gruber, Mojżesz Wulkan z Oświęcimia, Szymon Pelzman z Kęt oraz rabin gminny Abraham Schnur[1.17]. Przewodniczącymi gminy byli: od 03.07.1904 r. Jakub Schneider; w latach 1910–1916 – Józef Thieberg; w latach 1916–1921 – Naftali Dawid Bochner i Rudolf Haberfeld; później dwukrotnie Abraham Gross[1.18]. Stanowiska dwóch asesorów gminnych pod koniec XIX w. sprawowali Laser Landau i Chaim Wolf Bombach. Natomiast funkcje rabina po opuszczeniu Oświęcimia przez rabina Schnura pełnili Izaak Landesdorfer i Natan Wilkon (obaj koniec XIX w.), a „na przełomie roku 1900/1901 posada rabina nie była jeszcze formalnie obsadzona”[1.19]. W 1901 r., początkowo na trzy lata, wybrano na stanowisko oświęcimskiego rabina Ozjasza Pinkasa Bombacha, który sprawował swe funkcje przez 20 lat (jako rabin okręgowy)[1.20]. Ostatnim rabinem oświęcimskim był Eliasz Bombach, który pełnił swe obowiązki do 1941 r., następnie Niemcy przewieźli go do getta w Sosnowcu, a w 1943 r. zamordowali w Auschwitz[1.21]. Nieco inny spis rabinów oświęcimskich podaje L. Filip: Mosze Jakub Szarf, Bale Israel Blicher, Abele Schnur (Abraham Shnur, w latach 1881–1900)[1.22], Szlomo (Salomon Meir) Halberstam, Barwisz Frumer, Eleazar Halewi Rosenfeld, Ozjasz Pinkas Bombach (rodem z Drohobycza, 1865–1921, w Oświęcimiu od 1901 do 1920 r.), po którego śmierci stanowisko głównego rabina objął syn Eliasz Bombach (1883–1943, rabin w latach 1921–1941)[1.23]. W okresie międzywojennym pomocnikami rabina okręgowego w ramach kolegium doradczego byli: Eliezer Landau, Nachum Efraim Halbersztadt, Chaim Jehuda Halbersztadt, Eliezer Halbersztadt, Eliezer Rosenberg, Chaim Rosenber; wszyscy oni zostali zamordowani podczas okupacji niemieckiej w okresie drugiej wojny światowej[1.24].

W skład oświęcimskiego żydowskiego okręgu metrykalnego wchodziła żydowska gmina wyznaniowa Oświęcim, także jako siedziba sądu okręgowego, a podlegały jej miejscowości: Babice, Bestwinka z Kaniowem Bestwińskim, Broszkowice, Brzeszcze, Brzezinka, Dankowice z Kaniowem Dankowickim, Dwory, Grojec, Harmęże, Jawiszowice, Kaniów Stary, Klucznikowice, Kruki, Łazy, Monowice, Oświęcim, Pławy, Polanka Wielka, Poręba Wielka, Przecieszyn, Rajsko z Budami, Skidzin, Stare Stawy, Wilczkowice, Włosienica, Zaborze[1.25]. Późniejsze poprawki do statutu gminy izraelickiej z 1920 r. mówiły o tym, że oświęcimską gminę zaliczano do gmin tzw. wielkich, czyli takich, na terenie których zamieszkiwało ponad 5000 osób wyznania mojżeszowego[1.26].

W 1904 r. w Oświęcimiu na 24-osobową Radę Miasta aż 13 radnych było Żydami, natomiast w 1932 r. na 32 radnych, zasiadało 18 radnych żydowskich. Dwa lata później wiceburmistrzem Oświęcimia został dr Emil Samuel Reich (1933–1939). Natomiast w wyborach do władz gminy na 12 mandatów w 1922 r. aż 11 z nich posiadali ortodoksi, natomiast jeden syjonista dr Goldberg. W 1927 r. wzrosło znaczenie syjonistów. Partie religijne dostały wówczas 7 mandatów w radzie miasta, syjonistyczne – 5, w tym jeden rewizjonista. W 1938 r. wróciły tendencje ortodoksyjne – syjoniści zdobyli tylko 4 mandaty[1.27].

Z kolei w wyborach do gmin wyznaniowych żydowskich 4 grudnia 1921 r. na 800 uprawnionych do głosowania, 14 mandatów otrzymali ortodoksi, jeden syjoniści i jeden bezpartyjni[1.28]. W latach 1928–1929 cztery głosy otrzymali syjoniści, pięć – tzw. partia kahalna, jeden – opozycja, dwa – chasydzi bobowscy; uprawnionych do głosowania było 1042[1.29].

Pierwsze dziesięciolecie XX w. to okres rozwoju żydowskiej społeczności Oświęcimia oraz całego miasta. Dla gospodarki ważnym wydarzeniem było otwarcie w mieście Stacji Emigracyjnej dla Robotników Sezonowych Krajowego Biura Pośrednictwa Pracy, a także budowa linii kolejowych. Żydowski wkład w rozwój gospodarczy miasta przejawiał się w uruchomieniu np. Fabryki Papy i Asfaltu Nathansona i Malcera, Fabryki Papy Dachowej Landaua i Wolfa, Fabryki Przetworów Chemicznych „Union” Józefa Schönkera. Schönker przejął również Fabrykę Płyt Rogowych braci Frenkel i S-ka, a następnie założył w 1906 r. Fabrykę Sztucznych Nawozów „Agrochemia”. Nadal istniała Fabryka Wódek i Likierów Jakuba Haberfelda, o jeszcze dziewiętnastowiecznej metryce.

Oświęcimscy Żydzi brali aktywny udział w pierwszej wojnie światowej, np. propagując ideę Legionów Polskich i zbierając fundusze dla Skarbu Narodowego, czy goszcząc Piłsudskiego razem z jego I Brygadą Legionów[1.30]. Jeśli chodzi o działalność polityczną wśród samych Żydów, w Oświęcimiu istniały następujące partie[1.31]: ortodoksi z Agudy (przywódcy Szymon Danzing, Izrael Ostrau), syjoniści z Mizrachi (Baruch Dawid Brenner), Syjoniści Ogólni (dr Maurycy Goldberg, Mojżesz Honnenberg), Związek Rewizjonistów, Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Bund, Poalej Syjon Prawica, Poalej Syjon Lewica (Chaim Fusch, Dawid Timberg), Żydowska Partia Pracy Hitachdut (Józef Steinchermer, Salomon Boucher[1.32]). Młodzi Żydzi jednoczyli się w powstałej w 1919 r. lewicującej Ha-Szomer ha-Cair z przewodniczącą i założycielką Malką Goldstein Chagiti. Z kolei młodzi syjoniści szkolili się w organizacji Akiwa ze Szternbergiem na czele, także rewizjoniści mieli swoją przybudówkę skautowską. Działał też Komitet Obywateli dla chaluców, a z partią Mizrachi wiązała się działalność organizacji Młodych Mizrachi. Kobiety miały od 1924 r. swoją Organizację Zjednoczenia Kobiet Żydowskich WIZO (Women International Zionist Organisation). Już od 1920 r. działało Stowarzyszenie Kobiet Żydowskich, krzewiące język, historię i kulturę żydowską[1.33].

W XIX i XX w. najbardziej popularnym nurtem judaizmu w mieście był chasydyzm, którego przedstawiciele posiadali w tym czasie co najmniej kilkanaście modlitewni, np. „Wiśnicz”, „Sanc” („Sącz”), „Radomsk”, „Bełz”, „Bobowa”, „Chrzanów” prawdopodobnie „Sadogóra”. Jednym z oświęcimskich cadyków był wspomniany już Szlomo Meir Halberstam, a później z dworem oświęcimskich cadyków związany był inny cadyk, Eli Machsezer ha-Lewi Rosenfeld, zięć cadyka z Sącza, szwagier cadyka z Wiśnicza. W Oświęcimiu działała też grupa zwolenników cadyka z Radomska, Salomona Hanocha Rabinowicza z Radomska, którego oświęcimska jesziwa nosiła nazwę „Keter Tora”[1.34].

Przed wojną kwitło w Oświęcimiu także życie kulturalne i sportowe, dzięki m.in. amatorskiemu kółku teatralnemu, Żydowskiemu Kółku Śpiewackiemu „Szir”, żydowskiemu klubowi sportowemu „Kadima”[1.35].

Po wybuchu II wojny światowej Niemcy zajęli Oświęcim już 9 września. Jednakże wcześniej, pod wpływem niemieckich bombardowań, część Żydów zdołała zbiec na wschód. Nocą 29 na 30 listopada zniszczona została Wielka Synagoga. W grudniu 1939 r. powołano Judenrat. W lutym 1940 r. na polecenie Niemców codziennie 200–500 Żydów zajmowało się przebudową budynków byłych koszar. Później powstał tam pierwszy obóz znany pod nazwą Auschwitz I. W kolejnych latach Niemcy rozbudowali obóz, a w niedalekiej wsi Brzezinka założyli obóz zagłady Auschwitz II–Birkenau. W pobliskich Monowicach zaś zorganizowali obóz pracy Auschwitz–Monowitz. Oświęcim kojarzy się często z niemieckim nazistowskim obozem koncentracyjnym i zagłady Auschwitz–Birkenau. Jednakże tragiczne dzieje tego miejsca, stanowiącego jeden z symboli Zagłady, nie powinny przysłonić nam dziejów oświęcimskich Żydów.

Oświęcimscy Żydzi zostali skoncentrowani w wyodrębnionej dzielnicy na terenie miasta. W październiku 1940 r. 600 osób wysłano do obozu pracy w Górze Świętej Anny, w grudniu 1940 r. – następne kilkaset do gett na Śląsku. Ostatnia grupa oświęcimskich Żydów trafiła w kwietniu 1941 r. do Sosnowca i Będzina, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu[1.36].

Armia Radziecka wkroczyła do miasta 27 stycznia 1945 roku. Do połowy 1945 r., do oswobodzonego już od Niemców Oświęcimia powróciło 77 żydowskich mieszkańców miasta, ocalonych z Zagłady. We wrześniu tego samego roku ich liczba wzrosła do 186. Jednakże już we wczesnych latach powojennych większość Żydów, która powróciła do miasta, wyemigrowała do Izraela i Stanów Zjednoczonych. W 1946 r. żydowska społeczność Oświęcimia liczyła zaledwie 40 osób. W kolejnych latach ocaleli z Zagłady opuścili miasto. W latach 60. XX w. do rodzinnego miasta powrócił Szymon Kluger. Mieszkał tam do swojej śmierci w 2000 roku.

Pod koniec XX w. synagoga Chewra Lomdej Misznajot została zwrócona Żydowskiej Gminie Wyznaniowej w Bielsku-Białej. Administrację nad synagogą przejęła Auschwitz Jewish Center Foundation i urządziła w niej Centrum Żydowskie w Oświęcimiu, które od 2006 r. jest stowarzyszone z Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego w Nowym Jorku.

Bibliografia:

• Filip L., Żydzi w Oświęcimiu 1918–1941, Oświęcim 2003.
• Michalewicz J., Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji, Kraków 1995.
• Oswiencim, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, ss. 954–955.
• Samsonowska K., Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005.
• Szyndler A., Osadnictwo żydowskie w Oświęcimiu w wiekach XVI–XVII (do roku 1772). Zarys problematyki, „Studia Judaica” 2002, nr 2 (10).
• Szyndler A., Status prawny Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Oświęcimiu w latach 1890–1927, [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 3, red. K. Pilarczyk, Kraków 2003.