Pierwsze wzmianki na temat osadnictwa żydowskiego w Orli pochodzą z XVI w., a gmina żydowska powstała na przełomie XVI i XVII wieku. Już na początku XVII w. (1616) spis powszechny informuje, że w mieście jest 17 domów żydowskich i bożnica. W 1618 r. Krzysztof Radziwiłł, właściciel Orli, wydał pozwolenie na swobodne osiedlanie się w mieście niezależnie od wyznania[1.1].

Wedle ustaleń A. Leszczyńskiego w 1655 r. w Orli przebywało 540 Żydów. Dwadzieścia lat później, w 1676 r., było ich 104 na 229 mieszkańców, a w 1716 r. – tylko 103. W 1765 r. orlańska gmina żydowska wraz z mieszkańcami wsi liczyła 1358 osób.

Po tzw. potopie szwedzkim wielu Żydów straciło swoje domy i dobytek. Pod koniec XVII w. w mieście nastąpił radykalny spadek ludności, było tutaj 103 Żydów na 486 mieszkańców. W 1807 r. na 1586 mieszkańców było 1102 członków gminy żydowskiej. Cały orlański okręg bóżniczy liczył w 1847 r. 4436 osób. W 1878 r. było tu 1812, a w 1897 r. – 2310 Żydów. W okresie międzywojennym miasto liczyło 1167 Żydów na 1518 mieszkańców. W 1939 Żydów w Orli było 1450, a w 1941 r. – ok. 2 tysiące.

Żydzi w Orli mieszkali głównie wokół rynku i Wielkiej Synagogi. Pierwszą, drewnianą bożnicę wzniesiono w Orli najprawdopodobniej na przełomie XVI i XVII wieku. Murowaną synagogę, stojącą do dziś, wzniesiono w pierwszej połowie XVII wieku. Obok niej znajdował się stary cmentarz żydowski, po którym obecnie nie ma żadnych śladów (został zniszczony w czasie okupacji niemieckiej). W bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza znajdował się dom przedpogrzebowy. Przed synagogą były budynki dwóch mniejszych drewnianych domów modlitwy, łaźni i domu rabina. Żydzi mieszkali również wzdłuż ul. Narewskiej i Szkolnej. Ostatnim rabinem w Orli był Ela Halpern.

W XVII w. Żydzi orlańscy zajmowali się handlem zbożem. Później prowadzili także młyny, tartaki, gorzelnie. Większość z nich miała małe sklepy albo zajmowała się obwoźnym handlem[1.2].

W okresie międzywojennym większość, przynajmniej 3/4 ludności, stanowili Żydzi[1.3].

Ważnym wydarzeniem dla całej społeczności Orli, w szczególności dla orlańskich Żydów,  był katastrofalny w skutkach pożar, który miał miejsce w 1937 roku. Wedle przekazów pożar rozpoczął się od domu Żydówki Stowy, która miała w nim olejarnię. Nie dopilnowała oleju, zamiast tego zajmowała się handlem jajkami na orlańskim rynku. Olej rozlał się, zapalił, co zapoczątkowało wielki pożar. W jego wyniku spłonęło 540 budynków, w tym dwie drewniane synagogi – poważnie ucierpiała też synagoga murowana. Żydzi szybko przystąpili do naprawy zniszczeń. Materiały budowlane sprowadzano aż z Łodzi i Poznania. W związku z szybkim nadejściem okupacji nie zdążono już odbudować synagog drewnianych.

Niemcy pojawili się w Orli we wrześniu 1939 r., ale szybko ustąpili miejsca Armii Czerwonej. W czasie okupacji radzieckiej liczba Żydów w Orli zwiększyła się z ok. 1450 do 2000 w czerwcu 1941 roku[1.4]. Ponowna niemiecka okupacja miasta rozpoczęła się 25 czerwca 1941 roku. Na początku Niemcy spalili 10 domów należących do Żydów. Następnie dowódca wojsk niemieckich nakazał rabinowi Halpernowi sporządzić listę wszystkich Żydów powyżej 10 lat, którzy następnego dnia musieli stawić się na rynku. Tam nakazano im nosić żółty znak i ogłoszono przymus pracy. Ci, którzy się spóźnili, byli bici[1.1.4]. Na kolejnym zebraniu w synagodze nakazano Żydom przyznać się do używania krwi chrześcijańskiej, grożąc zastrzeleniem m.in. syna rabina. Tłumacz białoruski o nazwisku Wiatkowski lub Wiotkowski próbował wstawić się za Żydami. W końcu wymuszono na Żydach oddanie należących do nich koni i wartościowych przedmiotów. W synagodze zbeszczeszczono Torę. Niemcy rozkazali 150 Żydom stawiać się codzienne do przymusowej pracy[1.5].

Jesienią 1941 r. Orla przeszła pod jurysdykcję okupacyjnych władz cywilnych (Amtskommissar). Władze zarządziły utworzenie 12-osobowego Judenratu[1.6]. Żydzi musieli umieścić na swoich domach żółte znaki, zostali także zmuszeni do zapłaty wysokiej „kontrybucji” na rzecz władz okupacyjnych. Ponieważ do Orli w marcu 1942 r. przesiedlono chrześcijańskich mieszkańców okolicznych wiosek, Żydów przeniesiono do południowo-zachodniej części miasteczka, a dotychczasowych chrześcijańskich (w większości prawosławnych) mieszkańców – na północ[1.7]. Tak wspomina to (myląc zapewne nieznacznie czas tych wydarzeń) jedna z mieszkanek Orli, Zinaida Niedzielska z domu Karacz:

Niemcy już w 1941 r. zaczęli przesiedlać ludzi. Mieszkańców Kolonii Antonowo (przyległej w większości do lasu „Gabrysik” — M.M.) przenieśli na początek Orli, na ulicę Nowa Szosa (obecnie Henryka Sienkiewicza). Nasi — chrześcijanie — zamieszkali w domach żydowskich, a wszystkich Żydów wygonili na koniec Orli i odłączyli tę część miasteczka od reszty kolczastym drutem i deskami. Tak powstały dwa getta: mniejsze i większe (na zachód od cerkwi). Na ulicy Koszelowskiej ustawili bramę, poza którą nie można było wychodzić. Zdarzyło się, że niektórzy żydowscy majstrowie znaleźli pracę w Topczykałach — Niemcy, gdy się o tym dowiedzieli, od razu rozstrzelali ich na miejscu"[1.8].

W marcu 1942 r. utworzono w Orli getto, które ograniczało się do obszaru wyznaczonego przez ulice Koszelowską, Kleszczelowską oraz powojenną 1 Maja. Miesiąc później ogrodzono je drewnianym płotem. Na osobę przypadały w zamkniętej dzielnicy 2 metry kwadratowe, co prowadziło do rozpowszechniania się chorób. 400 mężczyzn musiało stawiać się codziennie do pracy przymusowej.  Pracowali m.in. przy budowie drogi, do czego używano nagrobków z cmentarza żydowskiego w Orli. Według relacji Grzegorza Strelczuka:

Orlańscy Żydzi byli już wtedy zamknięci w getcie. Dwa, trzy dni w tygodniu trzeba było pracować przy budowie drogi w Orli. Rozbijano nagrobki z żydowskiego starego cmentarza i brukowano nimi drogę. Gospodarze brali w worki paszę dla koni, a Moszko chował do worków mięso, kaszę, co tylko się dało i przemycał do getta[1.1.8].

Żydom udawało się uzyskiwać żywność drogą wymiany barterowej przez słabo strzeżony płot[1.1.7]. Ze wspomnień Zinaidy Nidzielskiej:

Nasz dom został przez Niemców sprzedany do Rutki, zamieszkaliśmy więc całą rodziną w domu po żydowskim kowalu. Stał nad rzeką Orlanką. Czasami wieczorem, potajemnie, przychodził do nas z getta jeden z Wajsztynów i chował u nas pod podłogą fasolę, słoninę... Wszystko, co dostał od ludzi. Wtedy Żydzi, mimo religijnych zakazów, jedli świninę. Żyd tak mówił (po rosyjsku [białorusku – przyp. red.]): W żyźni wsiak słuczajecca i biedny bohatomu prysłużycca. A mój mąż Sergiusz i jego ojciec Paweł przez całą sanację pracowali u Wajsztyna w kaflarni[1.9].

Likwidacja getta rozpoczęła się o 5 rano, 2 listopada 1942 roku. Policja otoczyła getto, a Żydów poinformowano, że będą pracować nad Morzem Czarnym albo na Kaukazie, i mają wziąć ze sobą jak najmniej rzeczy osobistych. Część Żydów uciekła, ale powrócili oni, gdy SS zagroziło rozstrzelaniem ich rodzin. Następnego dnia kazano żydowskim mieszkańcom Orli maszerować do Bielska Podlaskiego. Ostatecznie trafili do obozu zagłady w Treblince, część z nich prawdopodobnie przeszła przez obóz przejściowy w Białymstoku. Ok. 200 rzemieślników zostało przewiezionych do obozu pracy w Pietraszach, gdzie szyli zimowe buty dla Wehrmachtu. Stamtąd zostali wysłani do innych obozów koncentracyjnych, jednak ich los jest nieznany, nie ma również informacji o ocalałych[[refr:.

Nota bibliograficzna

• Mincewicz M., Żydzi w Orli we wspomnieniach sąsiadów, [online] http://pdf.kamunikat.org/11212-1.pdf [dostęp: 20.05.2022].
• Orla, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1939–1945, Vol. II, Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, Part A, red. P. Megargee, M. Dean, Bloomington 2012, s. 930.
• Orla, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, Volume II, red. Sh. Spector, New York 2001, s. 943.
• Sowa A., Zdjęcia znalezione w Orli, „Polityka” z 14.11.2011 [online] http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1521146,1,pamiec-o-zydowskim-miasteczku-wskrzeszona.read [dostęp: 20.05.2022].