Żydzi zaczęli się osiedlać w Stryju na początku XVI w., na szlaku handlowym między Polską i Węgrami. W 1576 r. król Stefan Batory dał na to oficjalne zezwolenie, gwarantując Żydom takie same prawa jak chrześcijanom. Rada miasta przez kolejne stulecie usiłowała zmienić tę decyzję, jednak wszyscy kolejni królowie polscy potwierdzali przywileje, przestrzegając kupców-chrześcijan przed jakimikolwiek wrogimi działaniami.

Gmina żydowska w Stryju powstała nie później niż w końcu XVI wieku. Należała z początku do okręgu przemyskiego Sejmu Czterech Ziem. W 1634 r. otrzymała zezwolenie na budowę synagogi oraz urządzenie cmentarza.

W połowie XVII w. król Jan Kazimierz wydał, ulegając wreszcie magistratowi, akt zakazujący Żydom osiedlania się w Stryju. Jednak starosta królewski Koniecpolski nie tylko nie wykonał go, ale aktywnie zabiegał o zwiększenie liczby ludności żydowskiej. W latach 1652-1670 Żydzi nabyli w Stryju 11 domów, a w 1660 r. wybudowali synagogę. W 1662 r. w mieście było 70 Żydów (5% ogółu ludności).

Następca Koniecpolskiego – przyszły król, Jan Sobieski ogłosił w 1663 r., że Żydzi zachowują pełnię praw, nadanych w przeszłości. Zabronił też radzie miasta rozstrzygania spraw dotyczących podatków miejskich bez udziału dwóch przedstawicieli gminy żydowskiej. Próbując załagodzić zadawniony konflikt, w 1670 r. władze skierowały do Stryja specjalną komisję. Uzgodniła ona, że wszystkie przywileje Żydów, łącznie z tym z 1634 r. zachowują ważność, jednak ludność żydowska powinna płacić podatki na równi z pozostałymi mieszkańcami. W 1676 r. Sobieski rozkazał, aby dni targowe były w Stryju urządzane nie tylko w soboty, ale również we wtorki. W 1689 r. Żydzi otrzymali zezwolenie na wybudowanie kolejnej, drewnianej synagogi. W 1696 r. rada miejska i gmina żydowska zawarły wreszcie porozumienie. Jedynym dniem targowym ogłoszono piątek.

W 1697 r. księża katoliccy ze Stryja oskarżyli Żydów o kradzież przedmiotów kultu z kościoła. Śledztwo ciągnęło się aż do 1708 r., ale oskarżenie nie zostało poparte faktami.

W 1765 r. na terenie gminy, obejmującej Stryj i okolice, mieszkało 1727 Żydów. Źródłem ich utrzymania w XVII-XVIII w. był głównie handel, zarówno hurtowy (import koni i wina z Węgier; eksport byków, zbóż i soli), jak i detaliczny. W niektórych przypadkach transakcje handlowe prowadzone były na naprawdę dużą skalę. W latach 1701– 1704 Samuel Chaimowicz sprzedawał rocznie nawet 18 tys. beczek soli. Innymi źródłami dochodów społeczności były: browarnictwo, dzierżawa folwarków i młynów, działalność finansowa (zaciąganie kredytów pod zastaw ceł handlowych). Liczba rzemieślników (jubilerów, kowali, krawców) była względnie nieduża.

W 1772 r., po pierwszym rozbiorze, Stryj znalazł się na terenie zaboru austriackiego. W 1795 r. na terenie miasta i dziewięciu przedmieść mieszkały 444 rodziny żydowskie. Od końca XVIII w. Żydzi pozostawali byli pod dużym wpływem chasydyzmu. Działo się tak mimo to, że Arie Lejb Heller (1745–1813?), rabin miasta w latach 1788–1813, założyciel dużej jesziwy, był zdecydowanym przeciwnikiem chasydów.

W latach 20. XIX wieku dla Żydów zostały wprowadzone ograniczenia w handlu winem i dzierżawie folwarków. Wraz z tym znacząco wzrosła liczba żydowskich rzemieślników: krawców, piekarzy, cieśli, konwisarzy, a także handlarzy futrami. W latach 70. XIX w. przedsiębiorcy żydowscy założyli odlewnię, zakład obróbki drewna, fabrykę mydła i wytwórnię zapałek.

Od 1873 r. działał szpital żydowski. W 1891 r. powstało towarzystwo syjonistyczne „Adamat Israel”, a w 1893 r. – pierwszy żydowski związek zawodowy.

W 1910 r. liczebność ludności żydowskiej w Stryju wynosiła 12 023 osoby. W dwóch miejskich gimnazjach uczyło się 447 dzieci żydowskich (stanowiąc 37,8% uczniów), pracowało ok. 10 nauczycieli narodowości żydowskiej. W 1910 r. otwarto żydowską szkołę z internatem dla 30 uczniów.

W latach I wojny światowej Stryj był przez pewien okres pod okupacją Rosjan (1914–1915). Czas ten zapisał się nękaniami i prześladowania. Po rozpadzie państwa austro-węgierskiego organizacje żydowskie stworzyły jednostkę samoobrony, liczącą 40 osób. Działało tu Żydowskie Zgromadzenie Narodowe, na którego czele stali E. Byk i M. Binensztok; ukazywała się gazeta „Jidysze Fołkssztyme”.

W latach 1919–1939 Stryj znów należał do Polski. W 1921 r. w mieście było 10 988 Żydów (ok. 40% ogółu ludności); w 1931 r. – 10 869, w 1939 r. – około 12 tysięcy. Na początku lat 20. XX w. burmistrzami miasta zostawali kilkakrotnie Żydzi. W międzywojniu działały oddziały wszystkich partii syjonistycznych oraz Aguda. Została otwarta szkoła zawodowa, finansowana przez Joint, a także dwie inne szkoły żydowskie (w tym sieci Tarbut).

We wrześniu 1939 r. miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną i przyłączone do Związku Radzieckiego. Nowe władze zlikwidowały organizacje żydowskie. Zaczęły się aresztowania i deportacje wybitnych członków gminy żydowskiej. W 1941 r. organy bezpieczeństwa ZSRR zlikwidowały lub wysłały do łagrów kilku miejscowych funkcjonariuszy komunistów pochodzenia żydowskiego.

2 lipca 1941 r. do Stryja wkroczyły wojska niemieckie. Od razu potem Ukraińcy z OUN-UPA zamordowały kilku Żydów. Władze okupacyjne zorganizowały Judenrat.

Pierwsza masowa egzekucja Żydów miała miejsce w listopadzie 1941 r. w lesie niedaleko Stryja, zginęło wówczas około 1,2 tys. osób. Kolejna nastąpiła w maju 1942 roku. W latach 1941–1942 setki młodych Żydów zostały wywiezione do obozów pracy przymusowej; wielu z nich zmarło tam na skutek wycieńczenia.

1 września 1942 r. Niemcy wywieźli ze Stryja do obozu zagłady w Bełżcu kilka tysięcy osób; w dniach 17–18 września tego samego roku – jeszcze około 2 tysiące. 1 grudnia 1942 r. resztki Żydów ze Stryja zostały umieszczone w getcie. W lutym 1943 r. Niemcy rozstrzelali ok. 2 tys. więźniów getta. W maju 1943 r., na cmentarzu komunalnym – kolejny tysiąc. Ostatecznie getto zlikwidowano w czerwcu 1943 r., paląc domy, aby nie było żadnej możliwości ukrycia się. Zamkniętych w obozach pracy zgładzono miesiąc później. W sierpniu 1943 r. władze niemieckie ogłosiły, że Stryj jest judenrein (choć w kolejnych miesiącach wielokrotnie znajdowano i rozstrzeliwano tu Żydów). Tylko nieliczni doczekali sierpnia 1944 r., gdy miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną.

Po wojnie gmina żydowska nie odrodziła się.

Na podstawie:

Print