Tomaszów Mazowiecki powstał jako osada przemysłowa. W okolicy znajdowały się rudy żelaza. Właściciele Tomaszowa – rodzina Ostrowskich, zachęcali mieszkańców do aktywności gospodarczej, w tym w przemyśle tkackim, sukiennictwie oraz handlu. Tworzyło to korzystne warunki rozwoju dla społeczności żydowskiej.

Pierwsi przedstawiciele społeczności żydowskiej zamieszkali w Tomaszowie na przełomie XVIII i XIX wieku. Do pionierów należeli Jakub (Jankiel) Steinman – właściciel fabryki wyrobów bawełnianych, pełnomocnik i bliski współpracownik Antoniego Ostrowskiego) oraz Jakub Kempner – dzierżawca wielkiego pieca i tomaszowskich kuźnic (rozbudował zakład na Gustku, w Starzycach i Sangrodzu).

W 1831 r. powstała gmina żydowska. W okresie Królestwa Polskiego, korzystając z ustroju miasta prywatnego w Tomaszowie nie wyznaczono rewiru (mimo nacisków władz rosyjskich). Dopiero po 1844 r., gdy Tomaszów stał się miastem rządowym, Żydzi otrzymali nakaz wybierania konkretnych ulic do zamieszkania. Jednak zalecenia władz nie były przestrzegane rygorystycznie. W rezultacie społeczność żydowska zamieszkiwała rejony ulic: Bożniczej (obecnie Bohaterów Getta Warszawskiego), Kramarskiej (Grunwaldzka), Handlowej (płk Berka Joselewicza), Rzemieślniczej (Mała), Mojżesza (Stolarska), Kupieckiej (Żwirki i Wigury), Jerozolimskiej, Wschodniej, Polnej. Na przełomie XIX i XX w. gmina wyznaniowa w Tomaszowie posiadała cmentarz, synagogę, dom modlitwy, mykwę, chadery, małe domy modlitwy (sztybel), rzeźnię rytualną oraz szpital[1.1]

W 1911 r. pośród 109 przedsiębiorców tekstylnych było 72 Żydów. Do czołowych przedsiębiorców należeli właściciele największej manufaktury bracia Mosiek i Icek Steinmanowie oraz Lewek Sylber prowadzący zakład przy ul. św. Antoniego, a także Hilary Landsberg, do którego należała fabryka przy ul. Gustownej (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja). Fabryka Landsberga składała się z przędzalni, mechanicznej tkalni, farbiarni i wykończalni. Na początku XX w. zatrudniała 480 robotników. Nadto do znaczących fabrykantów żydowskich w Tomaszowie zaliczali się: Jakub Halpern, Ch. Rubin, Dawid Bornsztajn, Szuman Bernstein, Zussman Bernstein[1.1.1].

W 1921 r. w Tomaszowie Mazowieckim żyło 10 070 Żydów, stanowiąc 36% ogółu mieszkańców. Natomiast 10 lat później społeczność żydowska liczyła już 11 310 osób, co stanowiło 30% ogółu mieszkańców[1.2].

W latach 1918–1939 w Tomaszowie rozwijało się żydowskie życie polityczne. Wśród ugrupowań, które cieszyły się dużą popularnością należały, m.in.: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP) z Chaimem Kantorowiczem i Azrichem Szamanem na czele; Bund, którego najbardziej znaczącym członkiem był Abram Jakubowicz; Organizacja Syjonistyczna ze Szlamą Wassermannem, a także Poalej Syjon z Izaakiem Freundlichem. W latach 1931–1936 w zarządzie gminy bezsprzeczną przewagę posiadała Aguda[1.1.2].

Niemal wszystkie liczące się ugrupowania polityczne posiadały związane z nimi placówki oświatowe. Ponadto w mieście funkcjonowała Talmud-Tora (pod auspicjami Agudy), polsko-hebrajskie liceum, trzy „szabasówki”, chedery, a także biblioteki, grupy teatralne itd.[1.3]. Oprócz ugrupowań politycznych w międzywojennym Tomaszowie funkcjonowały żydowskie organizacje społeczno-dobroczynne, tj.  Żydowskie Towarzystwo Ochrony Zdrowia, Stowarzyszenie Pożyczek Bezprocentowych „Gemilut Chesed”[1.4].

W chwili wybuchu II wojny światowej w Tomaszowie zamieszkiwało 13 tys. Żydów. We wrześniu 1939 r. miasto zajęły wojska niemieckie. Już jesienią 1939 r. Niemcy spalili trzy tomaszowskie synagogi; Wielka Synagoga spłonęła 16 października, a pozostałe dwie – 7 i 14 listopada. 13.09.1939 r. okupant niemiecki aresztował ok. 1000 mieszkańców Tomaszowa, w tym 300 Żydów. Z tej grupy 90 Żydów zostało wysłanych do obozu koncentracyjnego Buchenwald. Jedynie 13 udało się przeżyć pobyt[1.5].

W 1939 r. powstał Judenrat. Przewodniczącym został Baruch Szoeps, a policją żydowską dowodził Józef Goldberg. Jednak w II połowie 1941 r. Szoeps został aresztowany przez Gestapo i zakatowany na śmierć. Jego następcą został dotychczasowy zastąpca Lejbusz Warsager[1.1.5].

W grudniu 1940 r. Niemcy utworzyli getto, w którym zgromadzili 16,5 tys. Żydów. Byli to głównie przesiedleńcy i uciekinierzy (głównie z Łodzi, Płocka i Warszawy). Getto początkowo nie było ogrodzone, gdyż składało się z trzech części położonych w różnych obszarach miasta, co umożliwiało (przynajmniej teoretycznie) kontakt z pozostałą „aryjską” częścią Tomaszowa. Odizolowanie dzielnicy żydowskiej (składającej się już z jednej części) nastąpiło w grudniu 1941 roku. Wewnątrz panowały bardzo złe warunki bytowe i żywieniowe. Zorganizowane przez Judenrat kuchnie wydawały ok. 1500 posiłków dziennie, co jednak nie zaspokajało zapotrzebowania[1.1.2].

Na terenie getta funkcjonowała oświata dziecięca (funkcję nauczyciela pełnił dr Bornstein) oraz szpital, który składał się z 60 łóżek (lekarzem był pochodzący z Łodzi dr Efraim Mordkowicz). Pomimo braku leków i szczepionek dr Efraim Mordkowicz starał się zmniejszać rozmiary szalejących w getcie epidemii, głównie tyfusu. Lekarz ten został zamordowany w czasie jednego z etapów likwidacji. W lutym 1943 r. zginął wraz ze swoimi pacjentami[1.1.5].

Niemcy bezlitośnie obchodzili się z Żydami, którzy wymykali się z getta w poszukiwaniu żywności; najczęściej były to dzieci. Złapani byli natychmiast zabijani, a ich ciała zawożono na kirkut, gdzie bez ceremonii pogrzebowych byli chowani w bezimiennych grobach[1.6].

W 1941 r. część Żydów wywieziono do niemieckich obozów pracy w Bliżynie (początkowo obóz pracy przymusowej, a następnie filia obozu koncentracyjnego na Majdanku) k. Skarżyska-Kamiennej i Pionek. 2.12.1942 r. Niemcy wywieźli około 15 tys. Żydów do obozu zagłady w Treblince[1.7]. Około 900 Żydów pozostawiono w obozie przymusowej pracy. W maju i wrześniu 1943 r. ostatnich Żydów deportowano do Starachowic.

Wojnę przeżyło ok. 200 członków tomaszowskiej społeczności żydowskiej. Jednak tuż po wojnie w mieście pozostało jedynie 5 Żydów[1.1.2].

Nota bibliograficzna

• Fronczkowski M., Tomaszowscy Żydzi, Towarzystwo Przyjaciół Tomaszowa Mazowieckiego [online] 08.09.2012, http://tptm.eu/stara/2012/09/08/tomaszowscy-zydzi-2/ [dostęp: 03.12.2014].
• The Jewish Cemetery of Tomaszow Mazowiecki (Poland), red. B. Yaari, Tel Awiw 1996.
• Tomashow Mazowiecki, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. II, New York 2001, s. 1312.
• Tomashow-Mazowieck. A Memorial to the Jewish Community (Tomaszow Mazowiecki, Poland), red. M. Wajsberg, Tel Awiw 1969.
• Tomaszów Mazowiecki, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, red. G. Miron, Sh. Shulani, t. II, Jerusalem 2009, ss. 839–841.