Pierwsze wzmianki o Żydach zduńskowolskich pochodzą z 1788 roku. W osadzie mieszkały wówczas 33 rodziny polskie i żydowskie i znajdował się w niej: ratusz, kościół katolicki, bóżnica i szkoła „gdzie się Żydy schodzą” wybudowane przez Masłowskiego[1.1].

W 1825 r. Stefan Prawdzic-Złotnicki uzyskał przywilej cesarski Aleksandra I podnoszący osadę do rangi miasta, którego artykuł 5 dotyczył w całości ludności żydowskiej. Wyznaczał on ściśle teren zamieszkiwania Żydów, tj. dawną ul. Stefana i ul. Ogrodową oraz plac przy rynku oznaczony numerem 39. Wspomniano także w omawianym artykule o Żydach, którzy zamieszkiwali tereny Zduńskiej Woli przed edyktem. Osoby te, o ile posiadały nieruchomości poza wyznaczonym terenem osiedlenia, mogły nadal je użytkować. Po ich śmierci jednak sukcesorzy musieli te posesje w ciągu pół roku odsprzedać chrześcijanom. Jedynym warunkiem jaki postawiono Żydom, było stałe zajęcie przynoszące dochód. Wymieniono w artykule zawody preferowane: fabrykant, rękodzielnik pracujący na własny rachunek, handlowiec – hurtownik wyrobów rękodzielniczych. Właściciel miasta zobowiązany został do przekazania placu pod cmentarz żydowski w wieczyste i bezpłatne użytkowanie. Jednocześnie artykuł 5 przywileju zaznacza, że osadnictwo żydowskie w Zduńskiej Woli ma mieć charakter kontrolowany. Liczba Żydów nie mogła przekroczyć 1/10 populacji ludności chrześcijańskiej[1.2].

W 1823 r. Jakub Hiller-Warszawski, Abram Wrocławski i Gabriel Bernstein nabyli od Stefana Prawdzica-Złotnickiego tzw. Dom pod Trzema Gwiazdami, położony w rynku po stronie zachodniej, w którym urządzili synagogę. W przywileju lokacyjnym z 1825 r. zaznaczono, że bóżnica może pozostać na swoim miejscu pod warunkiem, a wejście do niej nie będzie od strony rynku.

W 1828 r. powołana zostaje do życia gmina żydowska. Przez pierwsze dwa lata była ona zależna zarówno materialnie, jak i administracyjnie od gminy żydowskiej w Łasku. Z chwilą założenia własnego cmentarza w 1826 r. Żydzi zduńskowolscy uzyskali autonomię.

Gmina żydowska obejmowała swoim wpływem Żydów zamieszkujących miasto i okoliczne wsie. Posiadała swój budżet, którym rozporządzano wydatkując pieniądze na różnego rodzaju przedsięwzięcia, takie jak: zapomogi, pomoc lekarska, doraźna pomoc zimowa, mąka pesachowa. W okresie międzywojennym gmina subwencjonowała szkołę religijną: Talmud-Torę, religijno-ortodoksyjną szkołę żeńską Bejt Jaakow, szkołę talmudyczną przygotowującą chłopców do studiów rabinackich, a w 1939 r. dofinansowywano nawet Kursy Wieczorowe Judaistyczne. Większa część dochodów gminy przeznaczona była na uposażenia dla urzędników i wydatki administracji. Pieniądze z budżetu otrzymywały także towarzystwa charytatywne. W Zduńskiej Woli najbardziej znane było Bractwo Pogrzebowe (Chewra Kadysza)[1.3]. Organizowało ono pogrzeby za niewielką opłatą, a dla ludzi biednych – za darmo. Ponadto w mieście istniała kasa bezprocentowa Stowarzyszenia „Gemilut Chasadim Chesed”, która udzielała pożyczek dla biednych.

Jak podaje Almanach Gmin Żydowskich z 1939 r. gmina zatrudniała 12 urzędników z czego personel biurowy liczył 3 osoby. Rabinat składał się z głównego rabina i 4 podrabinów oprócz tego zatrudnionych było 4 rzezaków, 2 nadzorców rytualnych, kantor i 4 woźnych.

Majątek gminy stanowiły: wielka synagoga, bóżnica, łaźnie rytualne (mykwy), rzeźnie ptasie, dom własny (w którym mieści się szkoła religijna Talmud-Tora), cmentarz, dom przedpogrzebowy oraz place przylegające do bóżnicy. Budżet roczny gminy żydowskiej w Zduńskiej Woli na 1939 r. wynosił przeszło 79 000 zł, z czego 40 000 zł pochodziło z dochodów z uboju rytualnego, ze składek etatu (składka członka gminy) i cmentarza 25 000 zł. Płatników etatu płacących od 5 do 2000 zł było wg. wspomnianego almanachu 930.

Społeczność żydowska w Zduńskiej Woli liczyła w 1902 r. 5983 na ogólną liczbę 20 472 mieszkańców[1.4]. Była to grupa znacząca nie tylko liczbowo, ale też materialnie. Wiele znanych w mieście zakładów, zarówno w 1902 r., jak i we wcześniejszym okresie, należało do Żydów: Abrama i Joela Piekielnych, Icka Lewiego, Lejzera i Moszka Warszawskich, Hertza Rabinowicza i Rajchenbauma. Wśród kupców można wymienić: Jakuba Hillera-Warszawskiego, Gabriela Berensteina, Izraela Tykocinera i Jakuba Izraela Frenkiela. Żydzi po 1863 r. zaczęli zdobywać czołową pozycję wśród właścicieli fabryk. Stanowili także liczną grupę wśród rzemieślników. Handel żydowski skupił się głównie wokół rynku, zwłaszcza na parterze ratusza miejskiego. Dowiadujemy się, że „[...] ulice w Zduńskiej Woli były małe [...] pamiętam jako gwarne, bo zazwyczaj się na nich handlowało. Na rogach stały Żydówki i sprzedawały makagigi”[1.5].

Ale Żydzi zduńskowolscy byli nie tylko kupcami i właścicielami fabryk. Przekrój zawodowy tej grupy narodowościowej był znacznie szerszy. J. Goldberg wymienia także rzemieślników, np. kuśnierza (Warszawski, Zulta-Broda), krawca (Itzik), piekarza (Lewek)[1.6].

Zazwyczaj wokół synagog lokowano zespoły bożnicze, do których należała m.in. mykwa. W Zduńskiej Woli znajdowała się ona przy ul. Sieradzkiej 8.

Gmina Żydowska powoływała też dla lepszej swej organizacji Dozór Bóżniczy. Pierwszymi jego członkami byli: Berek Potocki, Mordka Dajcz, Lajbuś Birnbaum[1.7]. Pierwszym rabinem Gminy Wyznaniowej Żydowskiej był Lewi Cybis (1825–1830), po nim urząd ten sprawował Mojżesz Rubin (do 1835), a następnie: Mendel Lipmanowicz (1836–1893), Lewi Izaak Flajszer (do 1901), Rachmil Szaja Mincberg, Lajzer Liebszyc (1907–1925), Isachar Berisz Beer.

Najczęściej w tradycji chasydzkiej rabini pozostawiali w testamencie wskazania co do tego, kto ma ich zastąpić. Czasami był to ich syn lub zięć. Kiedy jednak zmarły rabin nie uregulował tej kwestii, często dochodziło do kłótni i zatargów. Taka sytuacja miała też miejsce w Zduńskiej Woli. W 1907 r., przed wyborami nowego Dozoru Bóżniczego, doszło do ostrej walki między dwoma „ugrupowaniami”, o której wspomina w swej książce rabin Menachem Joskowicz: "Zdarzyło się razu pewnego, że wybuchła w Zduńskiej Woli wojna rabinów. Na początku lat trzydziestych[1.8] na rabina miasta został wybrany rabin Liebszyc. Wybrali go chasydzi z Aleksandrowa. Natomiast chasydzi Ger, czyli z Góry Kalwarii, którzy zamieszkiwali Zduńską Wolę, woleli, żeby rabinem miasta został ich rabin. Rozpoczęła się kłótnia między chasydami, która trwała siedem lat. (…). Chasydzi byli tak skłóceni, że nie rozmawiali ze sobą i nie pozdrawiali się na ulicy. Nie chcieli też razem jadać, bo każda z tych chasydzkich grup miała swojego rzezaka, a chasydzi Ger nie uznawali przecież rzezaka od rabina Liebszyca"[1.9]. Jedno z ugrupowań starało się utrzymać na stanowisku rabina Lajzera Liebszyca, drugie dążyło do zmiany rabina i Dozoru Bóżniczego. Przy okazji wyszło na jaw, że dozór prowadził podwójną buchalterię. Sukces odniosła grupa rabina L. Liebszyca[1.10].

Na początku XX w. zaczęły powstawać żydowskie szkoły powszechne. Kierowniczką działającej od 1926 r. szkoły w parku miejskim była pochodząca ze Lwowa Estera Lenc. W szkole tej nauczycielem był m. in. Eliezer Kapłan, późniejszy minister finansów państwa Izrael. Utworzona została także szkoła religijna Talmud-Tora, do której w 1925 r. uczęszczało 257 chłopców. W okresie międzywojennym istniała również szkoła religijna dla dziewcząt Bejt Jaakow.

W 1939 r. Rada Gminy Żydowskiej składała się z 17 członków (11 z nich należało do Agudy, 2 było syjonistami, 4 – bezpartyjni)[1.11]. Jak podaje J. Chrzanowski stosunki Gminy Żydowskiej z pozostałymi grupami narodowościowymi i wyznaniowymi układały się poprawnie. Od 1938 r. coraz częściej jednak dawały o sobie znać nastroje antysemickie.

W 1940 r., jak również w latach 1941–1942, następowały liczne przemieszczenia ludności żydowskiej ze Zduńskiej Woli. Co najmniej kilkaset osób zbiegło poza granicę Kraju Warty. Nieustaloną liczbę Żydów wywieziono do obozów pracy. W tym samym czasie do Zduńskiej Woli przybyło około 3 tys. Żydów z Sieradza, Pabianic, Kalisza, Poddębic, Szadku, Widawy, Burzenina, Klonowy, Majaczewic i innych miejscowości. W wyniku tych przemieszczeń liczba Żydów zamieszkałych w latach 1941–1942 w Zduńskiej Woli to od 10 do 12 tysięcy. Tym samym było to ich największe skupisko w Kraju Warty[1.12]. Przygotowania do utworzenia getta trwały już od pierwszych dni okupacji. Były one poprzedzone licznymi represjami w stosunku do ludności żydowskiej, poczynając od ubliżania, bicia – aż do przypadków pozbawienia życia.

Nie udało sie do tej pory ustalić dokładnej daty utworzenia getta. J. Śmiałowski podaje, że prawdopodobnie miało to miejsce w maju lub czerwcu 1940 r. Świadkowie przesłuchani przez Okręgową Komisję Badań do Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi zeznawali, że taka dzielnica istniała już w 1939 r[1.13]. Likwidacja przez Niemców getta w Zduńskiej Woli, największego – po łódzkim – w Kraju Warty nastąpiła 25.08.1942 roku (patrz szerzej Getto w Zduńskiej Woli).

Bibliografia

• Chrzanowski J., Zduńskowolscy wyznawcy Mojżesza, „Na sieradzkich szlakach” 1993, nr 3/31.
• Galiński A., Getto w Zduńskiej Woli, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu" 1993.
• Goldberg J., The History of Jewish Settlement In Zdunska Wola, [w:] Zdunska Wola, red. E. Ehrlich, L. Kaye-Klin, Tel Awiw 1968.
• Joskowicz M.P., Opowieść o radości i cierpieniu, Warszawa 1996.
• Klauzińska K., Cmentarz żydowski w Zduńskiej Woli, praca magisterska, Katedra Etnologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000.
• Stulecie Miasta Zduńskiej Woli, red. L. Wicher, Łódź 1925.
• Śmiałowski J., Zduńska Wola – Monografia miasta do 1914 roku, Łódź 1974.
• Tabacksblatt I., The liquidation of the Jewish Community in Zdunska-Wola, [w:] Zdunska Wola, red. E. Ehrlich, L. Kaye-Klin, Tel Awiw 1968.
• Zdunska Wola, red. E. Ehrlich, L. Kaye-Klin, Tel Awiw 1968.