Żydzi pojawili się w Zabrzu zapewne przed 1771 rokiem. Pierwsza wzmianka na tematy ludności żydowskiej w Zabrzu dotyczy... chrztu pewnego Żyda, który przyjął imiona Ignatius Mathias. Chrzest ten odbył się 13 października 1771 r. w miejscowym kościele św. Andrzeja. Dokumenty z 1788 r. mówią już o ślubie (judaistycznym) Johana Steina z Mikulczyc z panną Cathariną Elgotowisch, córką Adalberta z Małego Zabrza[1.1]. Także Generalne Tabele pruskie z 1790 r. wspominają o obecności w tym roku Żydów w Zabrzu.

W 1790 r. na polecenie Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu w rejonie śląskich miast Zabrza, Chorzowa i Rudy Śląskiej pracował inżynier górniczy Salomon Izaac z Brabantu. Był on przysięgłym górniczym i geologiem, poszukującym pokładów węgla kamiennego. Dzięki jego pracy zostały odkryte bogate pokłady węgla pomiędzy Zaborzem i Pawłowem. W dokumentach majątku zabrzańskiego z 1793 r. znajduje się informacja o arendarzu Judlu Baruchu, który był nadwornym gorzelnikiem.

Spis ludności żydowskiej przeprowadzony w Prowincji Śląskiej od października 1812 r. do 30 listopada 1815 r. wymienia trzech Żydów w obecnych dzielnicach Zabrza – Löbla Biermanna w Makoszowach, Koppla Perla w Maciejowie, Jacoba Abrahama Fleischla Schlesingera w Biskupicach. Przed 1825 r. we wsi Zabrze osiedliła się na stałe rodzina Mojżesza Glasera, oberżysty, prowadzącego również różnorodne prace budowlane. W 1820 r. w Zabrzu urodził mu się syn Simon. Otrzymał on od parafii św. Andrzeja zamówienie na wykonanie prac budowlanych przy parafialnych budynkach gospodarczych. Stosunki Glasera z miejscowym proboszczem układały się bardzo dobrze, czego dowodem było ufundowanie przez Mojżesza dla tego kościoła kielicha o wartości 417 talarów. W tym samym roku we wsi Zabrze oraz Małe Zabrze żyło 12 Żydów. Z 1836 r. pochodzi informacja o rodzinie Israela i Pauliny Landsbergów, którzy przeprowadzili się z Zabrza do Gliwic.

W następnych latach daje się zauważyć systematyczny wzrost liczebności społeczności żydowskiej zamieszkującej okolice Zabrza. W 1840 r. w Mikulczycach mieszkało 20 Żydów, w Małym Zabrzu żyło 15 Żydów, a w Starym Zabrzu – 9. W 1865 r. powstała zabrzańska filia gminy żydowskiej w Bytomiu. Należało do niej ogółem 119 Żydów z Biskupic, Mikulczyc, Zaborza, Zabrza, Rokitnicy i Poręby. Gmina jednak nie posiadała wówczas jeszcze żadnych praw zrzeszeniowych.

Od 1854 r. Żydzi mieszkający w Zabrzu, Zaborzu, Rokitnicy i Mikulczycach podlegali formalnie Gminie Żydowskiej w Bytomiu. Swoich zmarłych chowali na tamtejszym cmentarzu (do 1871 r.). Dla potrzeb praktyk religijnych wynajmowano pomieszczenia w prywatnym domu Samuela Hoffmana i Heinricha Haendlera. Podczas większych świąt zgromadzenia modlitewne organizowano w dużej sali browaru piwnego należącego do Loebela Haendlera. W owym czasie za przestrzeganie zasad judaizmu odpowiadał w Zabrzu Dawid Bamberger. 

W drugiej połowie XIX w. zabrzańscy Żydzi zaangażowali się w rozwój tutejszego przemysłu. Dzięki temu bardzo szybko wzbogacili się, wchodząc do wykształconej klasy średniej miasta. Na przełomie 1855–1856 Żydzi Silbergleit i Schlesinger założyli Hutę Redena. W 1866 r. Wilhelm Eisner wybudował hutę szkła, w której produkowano zwykłe butelki oraz szkło artystyczne, wykorzystywane w kloszach używanych w lampach naftowych. Żydowscy kupcy inwestowali kapitał w rozwój firm wielobranżowych i sklepów. W 1880 r. Wilhelm Eisner wydzierżawił za sumę 4300 marek rocznie największy plac targowy w mieście, położony w pobliżu dworca kolejowego. W 1857 r. Hermann Schwartz z Wrocławia otworzył (przy obecnej ul. Dworcowej) pierwszą aptekę w Małym Zabrzu. Jego następca, Salomon Lomnitz, w 1869 r. otworzył w Biskupicach aptekę filialną. Obie nazywały się „Adler-Apotheke”, czyli apteki „Pod Orłem”.

W 1861 r. na terenie Zabrza żyło 297 Żydów. Największe skupisko, liczące 122 osoby, znajdowało się w Małym Zabrzu. W marcu 1862 r. część z nich (mieszkańcy Biskupic, Makoszow, Pawłowa, Kończyc i Sośnicy) przeszła do gminy żydowskiej Wielkie Łagiewniki (do 1865 r.). W 1865 r. bogacący się zabrzańscy Żydzi zakupili działkę pod budowę synagogi oraz rozpoczęli starania o utworzenie własnej gminy. Od 1867 r. opiekę religijną nad Zabrzem przejął bytomski rabin dr Ferdinand Rosenthal. W 1867 r. uruchomiono szkołę żydowską.

Z dniem 1 stycznia 1872 r. w Zabrzu powstała samodzielna gmina żydowska. Swoim zasięgiem obejmowała ona Biskupice (61 osób), Dorotę (11 osób), Małe Zabrze (285 osób), Mikulczyce (42 osoby), Stare Zabrze (143 osoby) oraz Zaborze (189 osób). Modlitwy odprawiano w wynajmowanych pomieszczeniach w prywatnym domu Samuela Hoffmanna przy Kronprinzenstraße 110 (obecna ul. Wolności), a następnie w domu Wienskowitza przy Huttenstraße 1. Podczas większych świąt wynajmowano salę w restauracji L. Haendlera. Jednak wynajmowane pomieszczenia nie były w stanie pomieścić rosnącej społeczności żydowskiej, dlatego jeszcze w 1871 r. podjęto decyzję o budowie synagogi. Projekt wykonał Joseph Kreis. W tym samym 1871 r. w Zabrzu założono cmentarz żydowski, przy którym działało założone 17 lutego 1870 r. bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. W 1872 r. został założony Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych, w skład którego wchodziła gmina zabrzańska.

W dniu 2 kwietnia 1873 r. odbyła się uroczystość poświęcenia synagogi, którą wybudowano na placu przy zbiegu dzisiejszych ulic Brysza i Karłowicza. Uroczystość rozpoczął rabin Landsberg pieśniami religijnymi i modlitwą, natomiast kazanie w języku niemieckim wygłosił ortodoksyjny rabin bytomski dr Ferdinand Rosenthal.

Koniec XIX w. był czasem bogacenia się społeczności żydowskiej Zabrza, która stanowiła wówczas najlepiej wykształconą warstwę społeczeństwa miasta. W 1876 r. w samym centrum miasta powstał Hotel Silberfelda, w którym regularnie organizowano koncerty muzyki klasycznej oraz żydowskie uroczystości religijne. W 1879 r. hotel ten kupił Juliusz Kochmann, który uruchomił na parterze słynny sklep z likierami i winami. W mieście działała wytwórnia win i likierów Kochmanna, który za swoje wyroby otrzymał w latach 1896 i 1897 dwa złote medale na wystawach w Berlinie i Magdeburgu. W 1899 r. przemianował on hotel na Hotel Kochmanna, podnosząc jego standard do najbardziej luksusowego w mieście. Naprzeciwko znajdował się hotel należący do Adolfa Schillera, a w pobliżu był Hotel Glaser należący do Hugona Glasera. Ok. 1899 r. kolejny hotel wybudował Ferdynand Fleischer. 

W 1883 r. gliwicki żydowski przedsiębiorca Fritz Friedlaender uruchomił koksownię przy szybie „Poręba” w Zabrzu. Urzeczywistnił w ten sposób ojcowski plan rozwoju firmy, która miała rozwijać koksownictwo na Górnym Śląskim wraz z pozyskiwaniem produktów ubocznych z węgla kamiennego. Aby ulepszyć proces produkcji, Friedlaender sprowadził specjalistów z Westfalii. Po dwóch latach prób i eksperymentów uzyskano dobrej jakości palny koks, oraz w dobrej ilości smołę i amoniak. Od razu uruchomiono drugą koksownię „Skalley” w Zabrzu. W 1890 r. zmieniono nazwę tego zakładu na Oberschlesische Kokswerke und Chemische Fabriken.

W 1885 r. gmina w Zabrzu liczyła 1013 członków. Pierwszym rabinem Zabrza został w 1895 r. dr Saul Kaatz, który dodatkowo w latach 1900–1907 nauczał religii żydowskiej w gimnazjum męskim w Zaborzu. Był on jednym z pierwszych nauczycieli judaizmu w szkołach pruskich.

W dniu 23 września 1888 r. reprezentanci zabrzańskiej gminy żydowskiej zebrali się w hotelu Schafers w Gliwicach i podjęli decyzję o przystąpieniu do Związku Gmin Synagogalnych Rejencji Opolskiej (Verband der Synagogen-Gemeinden des Regierungsbezirks Oppeln). W latach 1891–1900 członkowie zabrzańskiej gminy żydowskiej zaangażowali się w akcję pomocy dla rosyjskich Żydów, którzy ponosili wielkie straty materialne w wyniku pogromów.

W 1898 r. podczas prac przy rozbudowie synagogi w Zabrzu, wybudowano w jej bezpośrednim sąsiedztwie małą synagogę, w której umieszczono archiwum gminy oraz mieszkania dla pracowników. W 1902 r. przebudowano budynek, umieszczając w jego podziemiach mykwę (łaźnię rytualną). Przy gminie działało wówczas Izraelskie Towarzystwo Śpiewacze, Towarzystwo Gimnastyczne S. C. Hakoah (przewodniczącym był aptekarz Alfred Rosenthal), Loża Masońska Veritas Loge (przew. rabin dr Artur Victor), Żydowski Związek Kobiet (przew. Berta Lewin z domu Luft), chór Concordia, Żydowski Związek Pogrzebowy i Opieki nad Chorymi (przew. Isidor Lewin), Związek Syjonistów w Niemczech (prezesem w 1912 r. był Löbmann), Towarzystwo Zapomogowe i inne. W 1901 r. na terenach obecnego Zabrza żyło 1165 Żydów.

W 1909 r. w Zabrzu znajdował się największy sklep z odzieżą męską i chłopięcą na Górnym Śląsku – należał on do Heinricha Sonnenfelda. W lutym 1911 r. sklep ten przejął Benno Cohn, który utworzył na jego miejscu dom towarowy dla kobiet. Ten sam Cohn zasłynął także z wydawania pocztówek z widokami Zabrza. W 1912 r. Löebel Cohn otworzył salon samochodowy, który mieścił się na parterze jego kamienicy przy współczesnej ul. 3 Maja. Do 1919 r. Dagobert Kaiser wydawał gazetę „Zabrzer Anzeiger”. Z licznych żydowskich sklepów można wymienić, że przy najważniejszej ulicy miasta, reprezentacyjnej Kronprinzenstraße swoje sklepy posiadali: Max Goldstein, Benjamin Wienskowitz, Josef Herzberg, Philip Glaser, Georg Cohn, Max Thau, Fanny Scheyer, Max Münzer, Hugo Wolff, Karl Wolff, Max Angress, Theo Kallmann, Louis Danziger, Paul i Max Meyer oraz Wilhelm Schlesinge.

Podczas I wojny światowej zabrzańscy Żydzi ochotniczo zgłaszali się do armii pruskiej, aby walczyć w obronie ojczyzny. Podczas walk na różnych frontach wojny zginęło co najmniej 67 Żydów pochodzących z Zabrza. W dniu 8 grudnia 1923 r. we wnętrzu zabrzańskiej synagogi umieszczono dwie marmurowe tablice pamiątkowe, na których widniały nazwiska 49 żydowskich żołnierzy poległych podczas I wojny światowe.

Koniec I wojny światowej przyniósł wielkie zmiany na Górnym Śląsku. Odrodzenie się 11 listopada 1918 r. państwa polskiego (II Rzeczpospolita Polska) spowodował wzrost propolskich nastrojów wśród ludności śląskiej. Doprowadziło to do konfliktu ze społecznością niemiecką i wybuchu trzech kolejnych powstań śląskich. Większość z Żydów w zdecydowany sposób opowiedziała się wówczas po stronie niemieckiej. Podczas głosowania plebiscytowego, przeprowadzonego 20 marca 1921 r., większość społeczności żydowskiej oddała głosy za pozostaniem Górnego Śląska w Niemczech. W powiecie zabrskim oddano 45 219 (51,1%) głosów za pozostaniem w Niemczech oraz 43 261 głosów za Polską (48,9%).

W 1927 r. drugim rabinem w Zabrzu został dr Artur Victor z Rastenburga (Saul Kaatz był w dalszym ciągu rabinem zabrzańskim). W 1931 r. w Zabrzu żyło 1200 Żydów, stanowiąc 1% ogółu mieszkańców. 6 maja 1932 r. grupa żydowskich sportowców z Zabrza wzięła udział w wielkim zlocie grup młodzieży żydowskiej z Górnego Śląska, który zorganizowano w Taciszowie.

Od 1932–1933 r. zabrzańscy Żydzi stali się celem coraz silniejszych represji nazistowskich. Akcję bojkotu antyżydowskiego w Zabrzu przeprowadzono podobnie jak w całych Niemczech, w sobotę 1 kwietnia 1933 roku. Przed żydowskimi sklepami, kancelariami żydowskich adwokatów i przed poczekalniami żydowskich lekarzy wystawiono posterunki umundurowanych funkcjonariuszów bojówek SA. Ich obecność działała odstraszająco na większość klientów.

31 marca 1933 r. w Gliwicach doszło do zwolnienia z pracy w domu towarowym żydowskiego pracownika Franza Bernheima. 12 maja 1933 r. odwołał się on do Rady Ligi Narodów w Genewie, która do zbadania sprawy powołała specjalny komitet. Wydana decyzja przyznawała mniejszości żydowskiej na Górnym Śląsku ochronę prawną do czasu końca obowiązywania konwencji polsko-niemieckiej z 1922 roku. 6 czerwca 1933 r. przedstawiciel rządu Rzeszy w Lidze Narodów, August von Keller, zobowiązał się w imieniu Niemiec do przywrócenia stanu prawnego na Górnym Śląsku sprzed 1 kwietnia 1933 roku. W ten sposób Żydzi niemieccy żyjący na terenie Górnego Śląska cieszyli się pełnią swobód obywatelskich i praw publicznych aż do 1937 roku. 15 lipca 1937 r. Polska i Niemcy zrezygnowały jednak z przedłużania konwencji o ochronie praw mniejszości narodowych na Górnym Śląsku. Oznaczało to rozciągnięcie obowiązywania antysemickich ustaw III Rzeszy także na obszar niemieckiego Górnego Śląska.

Noc z 9 na 10 listopada 1938 r. przeszła do historii pod nazwą nocy kryształowej (Kristallnacht). Był to pierwszy pogrom Żydów zainicjowany przez niemieckie władze państwowe, podczas którego naziści nadali antysemickim prześladowaniom wyraźnie zorganizowany charakter. W Zabrzu podczas nocy kryształowej naziści spalili synagogę i zdemolowali liczne żydowskie sklepy. W małej synagodze w Zabrzu urządzono szkołę muzyczną. Aresztowano 350 Żydów, z których 114 umieszczono w tymczasowym areszcie, urządzonym w szkole żydowskiej. Po dwóch dniach wywieziono ich do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Buchenwald. Wrócili po kilku miesiącach, wyzbyli się jednak wszelkich złudzeń co do możliwości dalszego życia w nazistowskich Niemczech.

Jesienią 1938 r. w Zabrzu pozostawało jeszcze 740 Żydów niemieckich oraz 44 posiadających zagraniczne obywatelstwo. Na przełomie 1938 i 1939 r. kolejne rozporządzenia zakazały Żydom wstępu do kin, teatrów, basenów oraz parków miejskich. Nie mogli oni także korzystać z wagonów sypialnych i mieli zakaz posiadania odbiorników radiowych. W Zabrzu Żydzi byli zatrudniani jedynie przy najgorszych pracach, takich jak sprzątanie ulic.

W maju 1942 r. Niemcy przeprowadzili wielką akcję wywózki śląskich Żydów do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau oraz Theresienstadt. Żydzi z Zabrza znaleźli się wówczas w „transportach śmierci" skierowanych do komór gazowych Auschwitz.

Od sierpnia 1944 do stycznia 1945 r. w Zabrzu istniał podobóz niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz–Birkenau, umiejscowiony w tutejszej hucie Donnersmarcka.

Dzieje powojennego życia żydowskiego w Zabrzu rozpoczęły się latem 1945 roku. Utworzono wówczas w mieście komitet żydowski, podporządkowany Wojewódzkiemu Komitetowi Żydowskiemu w Katowicach. W 1946 zabrzańskiej strukturze przewodził Jakub Weiselberg. W latach 1946–1949 liczba ludności żydowskiej Zabrza stopniała z 819 do 314 osób, przy czym oprócz lata 1946 r. utrzymywała poziom poniżej 40. W połowie 1950 r. wszystkie komitety żydowskie w Polsce uległy likwidacji, co było wynikiem zmiany podejścia do środowisk mniejszościowych przez władze. Data ta stanowiła kres zorganizowanego życia żydowskiego w Zabrzu.

Bibliografia

• Jaros J., Wiadomości o Żydach czynnych w Polskim przemyśle węglowym, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 1987, nr 7.
• Jaworski W., Żydzi na Górnym Śląsku w latach 1945–1970, Sosnowiec 2001.
• Walerjański D., Dzieje Żydów w Zabrzu – największej wsi w Europie do 1922 roku, [w:] Żydzi na wsi polskiej: sesja naukowa, Szreniawa, 26–27 czerwca 2006, Szreniawa 2006.
• Walerjański D., Krajobraz zapisany macewami – cmentarz żydowski w Zabrzu, [w:] Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnienia konserwatorskie, Kraków 2011.
• Walerjański D., Udział Żydów w przemyśle górniczo-hutniczym na terenie Górnego Śląska na przełomie XVIII–XX w., [w:] Studie z dejin hornictvi – Agricolovi zaci, Praha 1995.
• Walerjański D., Z dziejów społeczności żydowskiej w Zabrzu, „Słowo Żydowskie” z 08.09.1995.
• Walerjański D., Z dziejów Żydów na Górnym Śląsku do 1812 roku, „Orbis Interior: Pismo Muzealno-Humanistyczne" 2005, nr 5.
• Walerjański D., Zabrzańscy Żydzi – Historia, Kultura, „Nasze Zabrze Samorządowe" 1996, nr 7–8.