Przez pięć wieków rozwoju literatura jidyszowa wyrażała i kreowała rozmaite modele kobiecości, wypracowując strategie ekspresji kobiecej podmiotowości. Obszar piśmiennictwa jidysz, języka z natury swojej otwartego na rozmaite wpływy i formy dyskursu, dalekiego od homogenizacji i aspiracji do przemawiania autorytarnym głosem elit, okazał się przyjazny dla rozwoju twórczości kobiet.
W dawnej literaturze, która była adresowana głównie do kobiet i tych, „którzy są jak kobiety”, poetki przemawiały przede wszystkim jako wierne wyznawczynie judaizmu, propagujące czystość moralną, oddane córki Izreala, cierpiące z powodu wygania, prześladowań i czekające odkupienia. Występowały one w roli kaznodziejek, autorek modlitw, pieśni religijnych czy zecerek ksiąg, na których marginesie utrwalały swój głos.
Pierwsze znane twórczynie w literaturze jidysz pojawiają się od XVI wieku. Są to autorki rymowanych przedmów i posłowi dołączanych do wydawanych dzieł (np. Rojzl Fiszels – autorka wierszowanej przedmowy do opublikowanego w Krakowie w 1586 r. przekładu psalmów, czy Gela – córka drukarza, która jako dwunastoletnia dziewczynka zamieściła posłowie w modlitewniku wydanym w 1710 roku.). Ważną grupę stanowiły kaznodziejki, w której czołowe miejsce zajmuje Rywka Tiktiner żyjąca w XVI w. w Pradze, autorka poradnika etycznego dla kobiet Meinekes Riwke (Karmicielka Rebeka) oraz kunsztownego hymnu na święto Simches Tojre.
Kwintesencję tzw. kobiecego stylu w literaturze jidysz stanowiły tchines, które rozwinęły się głównie w XVII i XVIII w. Były to modlitwy indywidualne, dotyczące np. zapalania świec szabasowych, pieczenia chały, powrotu z mykwy, narodzin dziecka itp. Dwie najsłynniejsze twórczynie tchines to Sara Rebeka Rachela Lea Horowic (1720–1800) i Sara - córka Mordechaja z Satanowa, znana jako Sara bas Towim. Tchines sankcjonowały tradycyjną rolę kobiety w społeczności żydowskiej, ale jednocześnie wyrażały kobiece aspiracje.
W drugiej połowie XIX w. status języka jidysz uległ zasadniczej zmianie. Stał się on jednym z ważnych nośników ruchów politycznych, nowo pojmowanych żydowskich aspiracji narodowych. Wraz z emancypacją, wzrostem prestiżu jidysz i wykreowaniu „mocnych, męskich” fundamentów literatury tworzonej w tym języku oraz wyraźnym wzmocnieniem jej świeckiego nurtu – kobiety na nowo musiały torować sobie drogę do obecności w obszarze słowa drukowanego. Za początek nowoczesnej literatury kobiet w języku jidysz na gruncie poezji uznaje się 1888 r., kiedy zadebiutowała Roza Goldsztejn, w obszarze prozy wskazuje się wcześniejszy moment: 1875 r. – wówczas opublikowana została powiastka sensacyjna Frumy Drejzin pt. Der recejech un recejechte [Morderca i morderczyni]. Kobiety jednak łatwiej mogły publikować poezję niż prozę.
Odbiorczyniami rozwijającej się żywo w XIX w. prozy jidysz wciąż były przede wszystkim kobiety, autorki mogły więc okazać się niebezpieczną konkurencją znajdującą wspólny język z masowym odbiorcą. Tym bardziej należy zauważyć dokonania w tym obszarze takich twórczyń jak Sora Rejzen. W 1911 r. wydała ona zbiór utworów prozatorskich Cholem un wor [Sen i jawa], czy niezwykle oryginalnej pisarki Jenty Serdeckiej, która w 1913 r. opublikowała zbiór Geklibene szriftn [Pisma zebrane], poruszający m.in. tzw. frojen frage (kwestię kobiecą). Później do grona prozaiczek dołączyły m.in. Fradel Sztok i Ester Kreitman.
W okresie międzywojennym obserwujemy przede wszystkim ekspansję poezji kobiet w jidysz, czego dowodem pozostaje wydana w 1928 r. przez Ezrę Kormana antologia Jidisze dichterins (Poetki jidysz) oraz dziesiątki tomików poezji i liczne, także zbiorowe, publikacje prasowe. Poezja ta powstawała przede wszystkim w trzech centrach: Polsce, Ameryce Północnej i ZSRR. Fundamentem tej wzmożonej aktywności jest zachwianie dawnego porządku społecznego wynikające z przebiegu i skutków pierwszej wojny światowej oraz rewolucji w Rosji, a poza tym przebudzenie aspiracji Żydówek do udziału w życiu publicznym.
Poezja kobiet tego okresu pozostaje świadectwem rewolucji obyczajowej, radykalizacji postaw i przeobrażeń modelu kobiecości żydowskiej. Poetki przedefiniowują kwestię macierzyństwa, szeroko rozumianej cielesności, erotyki, aktu twórczego.
W obrębie tej nowej kobiecości możemy wyodrębnić trzy modele:
Pierwszy – ukształtowany w kręgach progresywnych środowisk feminizujących, będący modelem kobiety wyzwolonej, żyjącej zgodnie z duchem ówcześnie rozumianej nowoczesności, oddalającej się od ideałów życia przodkiń, choć stale noszącej w sobie dziedzictwo matek i babek (np. w poezji Raszel Weprińskiej, Celii Dropkin, Kadii Mołodowskiej).
Drugi – upowszechniony w feminizujących kręgach żydowskiej neoortodoksji, ideał tzw. Nowej Racheli – młodej kobiety, która świadomie wybiera religijną tożsamość, chce pozostać dumną strażniczką żydowskości, ale jednocześnie wyraźnie zaznacza swoją podmiotowość, jest wyedukowana, aktywna, zorientowana w problemach politycznych i społecznych (np. w poezji Rozy Jakubowicz, Miriam Ulinower).
Trzeci – ściśle powiązany z porewolucyjnymi zmianami w ZSRR i wizerunkiem Nowej Kobiety socjalistycznej: równouprawnionej, uczestniczącej w produktywizacji, z karabinem w ręku walczącej na frontach i zmagającej się z nowym typem relacji między kobietą a mężczyzną, opartym na wolnej miłości (np. w poezji Aniuty Piatigorskiej, Chany Lewin).
W modelach tych nie mieszczą się takie pisarki jak Debora Vogel czy Chasia Kuperman, które koncentrowały się na eksperymencie z formą poetycką i można je uznać za awangardzistki literatury jidysz.
W okresie międzywojennym nowy, często rewolucyjnie, radykalnie brzmiący głos kobiet w poezji jidysz wielokrotnie natrafiał na dezaprobatę krytyki literackiej, oczekującej od twórczości kobiet zachowawczości.
Zagłada stanowiła okrutną cezurę, która zakłóciła trwający od setek lat w Europie proces rozwoju literatury i języka jidysz, któremu przypadła szczególna funkcja w wielojęzycznej literaturze Zagłady – rola współofiary, świadka i strażnika.
Pisarką, która już w 1941 r. zareagowała w poezji na Zagładę Żydów, była Kadia Mołodowska, mimo iż w 1935 r. wyemigrowała ona z Warszawy do Nowego Jorku. Jej twórczość stanowi szeroką panoramę żydowskich doświadczeń XX w., ujętą z perspektywy kobiecej. Od poetyckich manifestów nowoczesnej kobiecości (np. Frojen-lider z 1927 r.), poprzez złożoność doświadczenia imigracyjnego (np. powieść Fun Lublin biz Nju-Jork. Togbuch fun Riwke Zilberg [Z Lublina do Nowego Jorku. Dziennik Rywki Zilberg], 1942), aż do tematyki izraelskiej (np. powieść Bajm tojer. Roman fun dem lebn in Jisroel [Przy bramie. Powieść o życiu w Izraelu]). Mołodowska po II wojnie światowej stała się jedną z czołowych postaci jidyszowego życia literackiego. W latach 1943–1944 i 1960–1974 wydawała kwartalnik literacki „Swiwe”, co jest ewenementem w historii prasy jidysz.
Istotny wkład do światowej literatury Zagłady miała Chava Rosenfarb, która przeżyła getto łódzkie, obóz Auschwitz oraz Bergen-Belsen i jako bezpośrednia ofiara eksterminacji Żydów, swoją twórczość poetycką i prozatorską w dużej mierze poświęciła świadczeniu o bezmiarze zbrodni oraz ocalaniu w słowie szczegółów zamordowanego świata i kultury. Największym jej dokonaniem pozostaje wydana w 1972 r. trylogia Der bojm fun lebn (Drzewo życia) – szeroka panorama żydowskiej społeczności ujęta w ramy funkcjonowania łódzkiego getta.
Jednym z najoryginalniejszych kobiecych głosów poetyckich w powojennej literaturze jidysz jest twórczość izraelskiej poetki Rukhl Fishman. W wyrafinowanej, skondensowanej formie oddała ona kobiece doświadczenie rzeczywistości kibucowej, radość z cielesności oraz zmaganie z chorobą, która przedwcześnie zakończyła jej życie.
Historia jidyszowej poezji kobiet nie jest zamkniętym rozdziałem, obecnie nadal są twórczynie piszące w tym języku, np.: Gitl Schaechter-Viwanath (ur. 1958 r. Nowy Jork), Khayke Beruriah Wiegand (ur. 1970 r. Londyn), czy jak Irena Klepfisz (ur. 1941 getto warszawskie), która eksperymentując łączeniem jidysz z językiem angielskim szuka odpowiedzi na dylematy świeckiej tożsamości żydowskiej.
Joanna Degler (Lisek)
Bibliografia:
- Found Treasures. Stories by Yiddish Women Writers, Forman F., Raicus E., Silberstein Swartz S., Wolfe M., Ontario 1994
- Hellerstein K., A Question of Tradition. Women Poets in Yiddish, 1586–1987, Stanford 2014
- Jidisze dichterins. Antologie. [Poetki jidysz. Antologia], red. Korman E., Szikago 1928,
- Lisek J., Kol isze – głos kobiet w poezji jidysz, Sejny 2018
- Moja dzika koza. Antologia poetek jidysz, i oprac. Szymaniak K., Lisek J., Szwarcman-Czarnota B., Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2018
- Nieme dusze? Kobiety w kulturze jidysz, Lisek J., Wrocław 2010
- Szymaniak K., Być agentem wiecznej idei. Przemiany poglądów estetycznych Debory Vogel, Kraków 2006
- The Tribe of Dina. A Jewish Women’s Anthology, red. Kaye/Kantrowitz M., Klepfisz I., Boston 1986
- Women Writers of Yiddish Literature. Critical Essays, Horowitz R., North Carolina 2015
Czytaj więcej:
