Pani Doktor Judym

„Ale czy my z tamtych czasów jesteśmy jak wszyscy inni?” 

Margolis-Edelman Alina (18 kwietnia 1922, Łódź – 23 marca 2008, Paryż) – lekarka, społeczniczka, uczestniczka powstania warszawskiego, współzałożycielka francuskiej organizacji Médecins du Monde (Lekarze Świata), założycielka polskiej Fundacji Dzieci Niczyje (obecnie Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę), żona Marka Edelmana.

Alina Margolis przyszła na świat w Łodzi jako córka Aleksandra Margolisa (1887–1939) i Anny z domu Markson (1892–1987). Miała młodszego brata Olka (Jana)[1.1].

Rodzice pochodzili z rodzin o ateistycznym światopoglądzie i socjalistycznych przekonaniach. Ojciec Aliny – lekarz-internista był dyrektorem szpitala na Radogoszczu, społecznikiem, działaczem żydowskiej partii socjalistycznej Bund (mimo nieznajomości języka jidysz). Piastował też funkcję miejskiego radnego, w ostatnich latach przed wojną „był ławnikiem do spraw zdrowia za socjalistycznego magistratu miasta Łodzi”[1.2].

Alina opisywała go:

„Był przedstawicielem przedwojennej inteligencji, wszechstronnie wykształconej i zainteresowaniami wykraczającej poza sprawy własnego zawodu”[1.3].

Aresztowany przez Niemców 11 listopada 1939 r. w ramach akcji eksterminacyjnej łódzkiej inteligencji  (Intelligenzaktion Litzmannstadt) został osadzony w obozie pracy na Radogoszczu i rozstrzelany w grudniu 1939 roku.

Matka Aliny była pediatrą i specjalistką od gruźlicy dziecięcej. Pracowała w szpitalu Anny Marii (obecnie im. dr J. Korczaka). Jej ojciec, zamożny kupiec Karol Markson, który „na portrecie wyglądał bardziej na polskiego szlachcica niż na żydowskiego kupca, z sumiastym wąsem zakręconym ku górze”[1.1.3], a prowadził interesy w Polsce i Rosji, wszechstronnie wykształcił swoje dzieci – dwie córki zostały lekarkami (matka Aliny kształciła się w Petersburgu i Bonn), jedna skrzypaczką, inna studiowała chemię. Jedyny syn skończył we Francji studia inżynieryjne.

Przed wojną Alina Margolis uczęszczała do eksperymentalnej pod względem nauczania, koedukacyjnej Miejskiej Szkoły Pracy przy ul. Piotrkowskiej 115 (potem przeniesionej na ul. Łęczycką 23), założonej przez Magistrat Łodzi (w Polsce były tylko dwie takie szkoły).

W 1940 r., na krótko przed utworzeniem getta w Łodzi Alina z bratem zostali wysłani przez matkę do ciotki do Warszawy, u której mieszkali do czasu przesiedlenia do getta. W getcie Anna Margolis, która pracowała w szpitalu Dziecięcym im. Bersonów i Baumanów dość szybko umieściła Alinę w Żydowskiej Szkole Pielęgniarstwa przy ul. Mariańskiej, zarządzanej Lubę Blum-Bielicką, a ośmioletniego Olka wysłała na tzw. aryjską stronę, dzięki czemu przeżył, ukrywany m.in. w sierocińcu „Nasz Dom”, założonym przez Marynę Falską i Janusza Korczaka, a potem w Zakopenem.

Okres spędzony w szkole pielęgniarek Alina wspominała:

„Ja się przeniosłam do internatu. To było świetne. Bo to miejsce było eksterytorialne (…). To miejsce było niezwykłe. Myśmy tam żyły jak w jakimś azylu. Dzięki tej szkole moje wspomnienie z getta jest zupełnie inne niż wszystkich. Dzięki Lubie Bielickiej, dyrektorce – nie ma wątpliwości. Ona ratowała i nasze życia, i nasze dusze”[1.4].

Alina przebywała w getcie do 18 stycznia 1943 roku. Pierwszy raz wyszła na „aryjską” stronę po wielkiej akcji (lato 1942 r.), ale wróciła dobrowolnie po trzech dniach spędzonych u sąsiadów i przyjaciół rodziców jeszcze z Łodzi, Wincentego Tomaszewicza i jego żony Zofii.

Drugi raz wyszła z getta po drugiej akcji likwidacyjnej. Do czasu wyrobienia dokumentów ukrywała się przy ul. Wilczej u profesora Uniwersytetu Warszawskiego. Następnie posługując się fałszywą kenkartą – jako Alicja Zacharczyk, córka oficera wywiezionego do oflagu została umieszczona w rodzinie architektów na Ursynowie, gdzie przebywała do wybuchu powstania warszawskiego. Po latach wspominała ich: „Byli to dobrzy, uczciwi, odważni ludzie i wielcy patrioci. Mieli tylko jedną wadę – strasznie nie znosili Żydów”[1.5].

Wybuch i początki powstania w getcie warszawskim Alina obserwowała stojąc w tłumie na Bonifraterskiej, po „aryjskiej” stronie:

„Wtedy właśnie, tam pod tym murem, po raz pierwszy w życiu poczułam się naprawdę Żydówką. I że już na zawsze, do śmierci, zostanę z tymi żywcem zwęglonymi, z tymi uduszonymi, zagazowanymi w schronach, z tymi co walczyli i zginęli, bo nie mogli nie zginąć, z tymi których losu nie podzieliłam”[1.6].

W sierpniu 1944 r. w czasie powstania warszawskiego była pielęgniarką, początkowo na Starym Mieście (przy ul. Miodowej w mieszkaniu Adiny Blady-Szwajgier działał szpital), a potem na Mokotowie. Za udział w powstaniu odznaczona Krzyżem Walecznych. Po kapitulacji znalazła się w obozie przejściowym w Pruszkowie. Stamtąd w kilkuosobowym konwoju Czerwonego Krzyża przedostała się na ul. Promyka 43 na Żoliborzu, by zabrać grupę żydowskich powstańców, bojowników ŻOB, wśród których był Marek Edelman – jej przyszły mąż. Wszyscy uratowani (12 osób, m.in. Antek Cukierman, Cywia Lubetkin, Tuwia Borzykowski, Julian Fiszgrund) mieszkali razem w Grodzisku Maz. przy ulicy 3 Maja 50 od końca 1944 r. do wiosny 1945 roku.

Po wojnie Alina Margolis wraz z Markiem Edelmanem wrócili Łodzi, gdzie oboje rozpoczęli studia medyczne. Pytana o ten wybór mówiła:

„Wcale nie miałam zamiaru być lekarzem. Chciałam być nauczycielką albo przedszkolanką, ale ponieważ szkoła pielęgniarek zaliczona została jako pierwszy rok medycyny czyli bez żadnego egzaminu, bez żadnej matury od razu mogłam się dostać na drugi rok”[1.7]].

Po studiach rozpoczęła pracę jako pediatra w II Klinice Pediatrycznej w Łodzi. Zajęła się dziećmi chorymi na cukrzycę. Była pionierką rozwoju polskiej diabetologii dziecięcej. Założyła poradnię dla dzieci z chorobami nerek w 1953 r. oraz ośrodek leczenia cukrzycy dziecięcej w Rabce.

W wyniku antysemickiej nagonki w marcu 1968 r. Alina, która była u szczytu zawodowej kariery, a także jej mąż, stracili pracę. Zablokowano jej habilitację, choć zaledwie na chwilę przed tymi wydarzeniami, podczas kongresu endokrynologicznego w Paryżu, otrzymała najwyższą nagrodę za wybitne osiągnięcia[1.8]].

W 1972 r. wyjechała z dziećmi (Anną i Aleksandrem) do Paryża. W pierwszych latach emigracji, aby związać koniec z końcem pracowała na kilku etatach (m.in. jako testerka szczepionek). Dyplom lekarski (polskie uprawnienia nie były honorowane) nostryfikowała już prawie jako sześćdziesięciolatka.

W połowie lat 70. XX w. rozpoczęła działalność społeczną, z której stała się najbardziej znana. Wzięła udział w akcji ratowania Wietnamczyków, którzy uciekali łodziami z komunistycznego Wietnamu (tzw. boat people). zorganizowanej przez Lekarzy bez Granic na Morzu Południowochińskim,. Zaraz potem, już z organizacją Medicine du Monde (Lekarze świata), którą założyła wraz z Bernardem Kouchnerem, pojechała do ogarniętego wojną domową Salwadoru. Do 2002 r. wraz z MDM pracowała jako lekarka w miejscach, gdzie toczyły się wojny domowe: Nikaragui, Czadzie, Gwatemali, Bośni i Hercegowinie, Afganistanie, Mołdawii. W Rosji organizowała domy dla dzieci ulicy.

W sprawy polskie zaangażowała się na początku lat 80. XX w. po wybuchu stanu wojennego. Organizowała pomoc dla opozycji demokratycznej. Współtworzyła francusko-polskie stowarzyszenie „SOS Aide aux Malades Polonais” (Pomoc Chorym w Polsce), zajmujące się leczeniem nieuleczalnie chorych pacjentów z Polski we Francji, organizowaniem staży dla polskich lekarzy, a także pomocą finansową dla szpitali w Polsce.

W 1989 r. założyła Biuro Pomocy Inicjatywom Społecznym, a w 1991 r. Fundację Dzieci Niczyje (obecnie Dajemy Dzieciom Siłę), która od 2011 r. razem z Fundacją Zeszytów Literackich przyznaje Nagrodę im. Aliny Margolis-Edelman dla osób zasłużonych działalności na rzecz pomocy dzieciom. 6 kwietnia 1998 r. na wniosek dzieci została Kawalerem Orderu Uśmiechu.

Alina Margolis zmarła w Paryżu w 2008 roku. Została pochowana na cmentarzu ekumenicznym w Bagneux. Jej symboliczny grób znajduje się na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie.

Decyzją Rady Miejskiej w Łodzi Alina Margolis-Edelman jest Matronką Roku 2022.

Olga Mielnikiewicz

Bibliografia 

• Margolis-Edelman A., Ala z „Elementarza”, Warszawa 2011
• Wróblewska E., Ala z Elementarza, 2010 [online] Ala z elementarza - cały film - YouTube [dostęp 12.04.2022]
• Grupińska A., Myśmy tam żyły jak w jakimś azylu. Rozmowa Anny Grupińskiej z Aliną Margolis [online] https://web.archive.org/web/20130426115546/http://tygodnik2003-2007.onet.pl/0,1161721,druk.html [dostęp: 13.04.2022]