Wasser Hersz (13.06.1910, Suwałki – 1980) – księgowy; sekretarz w „Oneg Szabat”.

Hersz Wasser był synem Lejba i Estery z d. Podlaskiej. W 1929 r. ukończył liceum Laor, a w 1932 – Wyższą Szkołę Handlową (obecnie Szkołę Główną Handlową) w Warszawie zdobywając tytuł magistra nauk ekonomicznych. Po studiach zamieszkał w Łodzi, gdzie pracował jako księgowy. Należał do Poalej Syjon-Lewica i kierował łódzką biblioteką partyjną im. Bera Borochowa. W latach 1934–1939 był sekretarzem sekcji ekonomiczno-statystycznej łódzkiego oddziału Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO).

W grudniu 1939 r. Wasser ożenił się Blumą Kirszenfeld i przeprowadzili się do Warszawy. Wiosną 1940 r. został wybrany na sekretarza „Oneg Szabat”. Do jego zadań należało zajmowanie się codziennymi sprawami grupy, w tym zdobywaniem i katalogowaniem dokumentów, rekrutowaniem pracowników, kupowaniem materiałów piśmienniczych. W zbiorach Archiwum Wasser pozostawił po sobie dokumenty administracyjne, księgi kasowe oraz notatki z rozmów z uchodźcami. Razem z Ringelbumem i Eliaszem Gutkowskim pracował nad przygotowaniem planów badawczych, konspektów i kwestionariuszy. We trzech koordynowali prace nad Biuletynami „Oneg Szabat”, które zawierały raporty na temat zbrodni niemieckich.

Ringelblum pisał w Pismach o Wasserze:

„Sekretarzem „O[neg] Sz[abat]” został wyznaczony przez ówczesne gremium kolega Hersz W[asser], który pełni tę funkcję po dziś dzień. Kolega W., sam uchodźca z Łodzi, dzięki działalności społeczno-politycznej posiadł konieczne zrozumienie dla tego rodzaju pracy. Jego codzienne kontakty z setkami delegacji uchodźców ze wszystkich zakątków kraju umożliwiły powstanie setek monografii miast, które stanowią najcenniejszy skarb „O[neg] Sz[abat]”[1.1].

W styczniu 1941 r. został sekretarzem Centralnej Komisji Uchodźców w Warszawie. W ramach swojej pracy zbierał relacje i listy od uchodźców dla Archiwum. Do pracy wciągnął również żonę.

Podczas pobytu w getcie prowadził od 1 grudnia 1940 do 10 lipca 1942 r. dziennik, w którym opisywał otaczającą go gettową rzeczywistość. Natomiast nie zawarł w nim elementów osobistych, co motywował w zapisku z 3 grudnia 1940 r.: „Nie chce się pisać o sobie – jestem po prostu szczęśliwy, że dzień mija przy aktywnej pracy społecznej”[1.2]. Zachował się on w pierwszej części Archiwum ukrytej 3 sierpnia 1942 r. Poza tym w Archiwum zachowała się książka zapisków kasowych – spis codziennych wydatków domowych Wasserów z czasu pobytu w getcie, schowana w pierwszej części Archiwum.

Poza pracą dla grupy „Oneg Szabat” Wasser kontynuował prace polityczne i był członkiem podziemnego Komitetu Centralnego Poalej Syjon-Lewicy w getcie warszawskim. Pomagał wydawać prasę. Po Wielkiej Akcji, w drugiej połowie 1942 r. reprezentował partię podczas zebrań dotyczących powołania Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Latem 1942 r. razem z innymi członkami „Oneg Szabat” znalazł zatrudnienie w szopie stolarskim Ostdeutsche Bautischlerei-Werkstaetten GmbH, którym kierował dr Lejb Landau.

Na początku 1943 r. Bluma i Hersz Wasserowie przedostali się na „aryjską stronę”. Nadal razem z żoną kontynuował pracę na rzecz „Oneg Szabat”. W kwietniu 1943 r. udało mu się uciec z transportu do obozu pracy w Trawnikach. Następnie będąc pod opieką Żydowskiego Komitetu Narodowego razem z żoną jako Henryk i Halina Wodniccy ukrywali się w Warszawie. Ukrywali się w bunkrze przy ul. Suwalskiej na Bródnie (razem z Polą Elster, Herszem Berlińskim i Eliahu Ehrlichem). Został on odkryty przez Niemców podczas powstania warszawskiego w dniu 26 września 1944 roku. Wasserowie jako jedyni spośród ukrywających się w nim ocaleli. Następnie opuścili Warszawę i doczekali wyzwolenia we wsi Łętownia w Małopolsce. Spośród współpracowników Ringelbluma poza Wasserami końca wojny doczekała Rachela Aurebach. Przy czym jedynie Hersz Wasser znał miejsca ukrycia dwóch pierwszych części Archiwum.

Po zakończeniu wojny Wasser działał na rzecz odbudowy życia społeczności żydowskiej w Polsce. Wszedł do władz Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, był przewodniczącym Wydziału Emigracyjnego i Wydziału Ziomkostw CKŻwP, został kierownikiem warszawskiego oddziału Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej. Opracowywał tematy dotyczący ukrywania Żydów przez Polaków, a także przygotowywał ekspertyzy na potrzeby przyszłych procesów przestępców wojennych. Z ramienia Poalej Syjon-Lewicy uzyskał mandat w Stołecznej Radzie Narodowej. W między czasie kierował pracami nad poszukiwaniem Archiwum. A po znalezieniu pierwszej części w dniu 18 września 1946 r. organizował prace nad weryfikacją i identyfikacją zawartości Archiwum. Przez cały czas czynił starania do wyjazdu z Polski. Latem 1946 r. podpisał umowę z instytutem YIVO w Nowym Jorku, która gwarantowała mu zatrudnienie po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Czekając na zgodę na wyjazd zaczął z nim współpracę. Po odnalezieniu pierwszej części Archiwum, od 1947 r. w obawie o dalsze jego losy, potajemnie wysłał listami poleconymi do YIVO 244 dokumenty, przy czym nie wszystkie pochodziły z kolekcji „Oneg Szabat”. Nigdy nie powróciły do Polski. Wchodzą w skład „Kolekcji Wassera” (Hersh Wasser Collection, 1939–1946; sygn. RG 225) w Archiwum YIVO[1.3]. Zostały wydane drukiem w tomie 14. w ramach edycji Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy.

Wasserowie wyemigrowali z Polski do Izraela w 1950 roku. Hersz Wasser został dyrektorem założonego przez siebie Instytutu Badań nad Żydowskim Ruchem Robotniczym im. Emanuela Ringelbluma w Tel Awiwie, a później dyrektorem I. L. Peretz Ferlag (wydawnictwa J.L. Pereca).

Zmarł w 1980 r. w Izraelu.

dr Martyna Rusiniak-Karwat

Bibliografia:

• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 7: Spuścizny, opr. K. Person, Warszawa 2012 (cz. II: Materiały Hersza Wassera).
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 11: Ludzie i prace „Oneg Szabat”, opr. A. Bańkowska, T. Epsztein, Warszawa 2013.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 14: Kolekcja Hersza Wassera, opr. K. Person, Warszawa 2014.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelbluma z getta, opr. J. Nalewajko-Kulikov, Warszawa 2018.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, opr. E. Bergman, T. Epsztein, M. Siek, Warszawa 2018.
• Cukierman Icchak „Antek”, Nadmiar pamięci. Siedem owych lat. Wspomnienia 1939–1946, Warszawa 2020.
• Kassow S.D., Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2017.
• Person K., Hersz Wasser. Sekretarz Archiwum, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2014, nr 10, s. 297–303.
• Temkin-Bermanowa B., Dziennik z podziemia, Warszawa 2000.