Gutkowski Eliasz (Eliahu) (14.06.1900 Kalwaria  – 1943 Warszawa – podczas powstania w getcie) – nauczyciel, działacz społeczny i polityczny; członek kierownictwa i drugi sekretarz grupy „Oneg Szabat”.

Był synem rabina Jakuba i Sary-Lei z domu Witenberg. Od 1907 r. mieszkał razem z rodzicami oraz rodzeństwem: siostrą Rajzel (ur. 1893) i bratem Abramem (ur. 1898) w Łodzi na ul. Średniej 44[1.1]. Tam w latach 1914–1921 uczył się w Męskim Gimnazjum Żydowskim Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich. Po jej ukończeniu, jak napisał w życiorysie w dniu 22 października 1941 r.: „W roku 1921 rozpocząłem swoją pracę nauczycielską w szkolnictwie publicznym, a przez lata następne pogłębiałem swoje wiadomości naukowe i zawodowe przez ciągłą pracę nad sobą”[1.2].

Początkowo został zatrudniony na stanowisku tymczasowego nauczyciela powszechnej siedmioklasowej szkoły miejskiej nr 150 przy ul. Młynarskiej 2 w Łodzi. W dniu 16 czerwca 1925 r. eksternistycznie ukończył Państwowe Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej w Warszawie, które uprawniało go do nauczania religii mojżeszowej w szkołach publicznych. W kolejnych latach pracował jako nauczyciel m.in. w Publicznej Szkole Powszechnej nr 128 oraz w siedmioklasowej Społecznej Szkole Powszechnej nr 32 „Jesodej Hatora” nr 1 przy Zrzeszeniu „Żydów Ortodoksów” w Łodzi. Jego praca była wysoko oceniana przez przełożonych, o czym świadczy opinia Dyrektor Gimnazjum Żeńskiego Eugenii Jaszuńskiej-Zeligmanowej w Łodzi: „Pan E. Gutkowski pracuje sumiennie i z powierzonego mu zadania wywiązuje się dobrze. Pracę pana Eliasza Gutkowskiego uznaję za owocną”[1.3]. Egzamin dojrzałości otrzymał dopiero 26 października 1934 roku.

W 1937 r. na Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie na Wydziale Nauk Humanistycznych ukończył studia i otrzymał dyplom magistra filozofii w zakresie historii. Napisał pracę magisterską na temat: „Memoriał Witolda z roku 1390 w świetle źródeł i krytyki historycznej”. Do 11 grudnia 1939 r. uczył w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim Marii Hochsteinowej w Łodzi.

Do wybuchu II wojny światowej obok pracy pedagoga, zajmował się badaniami naukowymi, w tym był współpracownikiem oddziału łódzkiego Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO). Był aktywny politycznie, należał do Poalej Syjon-Prawicy, a także do żydowskich organizacji dobroczynnych.

Po wybuchu II wojny światowej – w grudniu 1939 r. Eliasz Gutowski razem z żoną Lubą Dyną i rocznym synkiem Gabrielem Zeewem (ur. ok. 1938) trafili do Warszawy. Początkowo zostali zameldowani w domu przy ul. Ogrodowej 67/25. Pod koniec 1940 r. w getcie mieszkali na ul. Muranowskiej 7/9 m. 5, a potem przy ul. Nowolipki 31/31. Gutkowski pracował jako instruktor w Komisji Koordynacyjnej Organizacji Społecznych i Opiekuńczych „TOZ”, „CENTOS” i innych, a także w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, gdzie poznał się z dr. Emanuelem Ringelblumem, jak i też jako inkasent w Judenracie.

Był jednym z założycieli grupy „Oneg Szabat” i jej drugim za Herszem Wasserem sekretarzem. Należał do najbliższych współpracowników Ringelbluma. W „Oneg Szabat” wykorzystywał w codziennych pracach swój warsztat historyka. Prowadził prace ewidencyjne, zajmował się kopiowaniem dokumentów, spisywaniem relacji (w tym relacji uciekinierów z ośrodków zagłady w Chełmnie nad Nerem, Sobiboru i Treblinki II), opracowywaniem biuletynów prasowych „Oneg Szabat”, a także razem z Ringelblumem i Herszem Wasserem pracowali nad przygotowywaniem planów badawczych, konspektów i kwestionariuszy. Napisał m.in. pracę na temat czarnego rynku w getcie i handlu obcą walutą[1.4]. Nie tylko pozyskiwał materiały, ale też ludzi do współpracy z „Oneg Szabat” – jak Pereca Opoczyńskiego i Icchaka Kacenelsona. Dzięki niemu do Archiwum trafiło wiele notatek Icchaka „Antka” Cukiermana, z którym się przyjaźnił.

O jego zaangażowaniu w pracę świadczą słowa Cukiermana:

Byłem zawsze szczery z Gutkowskim. I on zawsze przekazywał mi otrzymane informacje, a wiedział dużo, więcej niż Ringelblum, bo Ringelblum nie spotykał się z wieloma ludźmi i nie zbierał od nich relacji; większość materiałów dostawał od Gutkowskiego.[1.5]

Gutkowski zdeponował w Archiwum dokumenty osobiste, w tym świadectwa szkolne, podania o pracę, informacje o otrzymaniu odznaczeń państwowych, a także dokumenty z czasów pobytu w getcie warszawskim. Podczas wojny pisał dziennik, z którego zachowały się fragmenty pisane w okresie od 27.06 do 21.07.1942 roku. Obecnie znajduje się on w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz w „Kolekcji Hersza Wassera” (Hersh Wasser Collection, 1939–1946) w instytucie YIVO w Nowym Jorku.

Poza pracą zarobkową i dla „Oneg Szabat”, Gutkowski kontynuował pracę jako pedagog, prowadził lekcje w konspiracyjnym gimnazjum Hechaluc-Dror, do którego zwerbował go Cukierman. Prawdopodobnie uczył przedmiotów związanych z dziejami ruchu syjonistycznego. Razem opracowali antologię historii męczeństwa żydowskiego pt. Pajn un gwure fun jidiszn owar in licht fun der kegnwart (jid. Męka i bohaterstwo w przeszłości żydowskiej w świetle teraźniejszości). Została ona wydana latem 1940 r. w liczbie 400 egz. Uczyli się z niej młodzi – słuchacze gimnazjum.

Jako aktywista polityczny nadal działał w szeregach konspiracyjnego komitetu Poalej Syjon-Lewicy, w tym pisał artykuły wydawanych przez partię w getcie pism dla „Bafrajung” oraz redagował „Undzer Weg”. Współpracował z młodzieżówką – Drorem, dla której redagował prasę. Przekazał do Archiwum egzemplarze gazet wydawanych przez Dror.

Osoby, które miały styczność z Gutkowskim, tak jak Icchak Cukierman i Rachela Auerbach, podkreślali, że „był wspaniałym człowiekiem, serdecznym przyjacielem”[1.6]. Chociaż sam z trudem utrzymywał siebie i rodzinę w getcie, stołował się w kuchni ludowej, w której pracowała Rachela Auerbach, starał się pomagać innym. O jego dobroduszności wspominał Cukierman:

„Z wszystkich działaczy „Oneg Szabat” Eliahu Gutkowski był mi najbliższy. W trudnych chwilach znajdowałem u niego schronienie. Nie bał się ukrywać mnie, nawet gdy byłem jak trędowaty i wielu szanownych ludzi obawiało się spotkań ze mną. W tych mrocznych dniach nocowałem u niego”[1.7].

Podczas Wielkiej Akcji wysiedleńczej latem 1942 r. Gutkowski znalazł schronienie w szopie stolarskim Ostdeutsche Bautischlerei-Werkstaetten GmbH, którym kierował dr Lejb Landau przy ul. Gęsiej 30. Latem 1942 r. szukał schronienia dla swojego synka po „stronie aryjskiej” i Gabriel znalazł się na Czerniakowie. Nie wiemy, kiedy powrócił do getta.

Kiedy we wrześniu 1942 r. Gutkowski został zabrany na Umschlagplatz i znalazł się w pociągu wiozącym żydowskich mieszkańców Warszawy do Treblinki II, udało mu się wyskoczyć z pociągu i powrócić do getta.

Przez cały czas pracował na rzecz „Oneg Szabat”.

Według „Antka” Gutkowski zginął razem z żoną i synkiem podczas powstania w getcie w 1943 r., kiedy próbowali uciec kanałami na „aryjską stronę”.

 dr Martyna Rusiniak-Karwat

Bibliografia:

• Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta miasta Łodzi [Spis ludności Łodzi], sygn. 39/221/0/4.12/24642, s. 80.
• Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie lipiec 1942 – styczeń 1943, opr. R. Sakowska, Warszawa 1980.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 7: Spuścizny, opr. K. Person, Warszawa 2012 (Cz. IV. Materiały Eliasza Gutkowskiego).
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 17: Prasa getta warszawskiego: Poalej Syjon Prawica i Poalej Syjon Lewica, opr. E. Bergman, T. Epsztein, M. Wójcicki, Warszawa 2016.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, opr. P. Laskowski, S. Matuszewski, Warszawa 2015.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 23: Dzienniki z getta warszawskiego, opr. K. Person, Z. Trębacz, M. Trębacz, Warszawa 2015.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelbluma z getta, opr. J. Nalewajko-Kulikov, Warszawa 2018.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, opr. E. Bergman, T. Epsztein, M. Siek, Warszawa 2018.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 34: Getto warszawskie, cz. II, red. T. Epstein, Warszawa 2016.
• Aurebach Rachela, Warszewer cawoes. Bagegeniszn, aktiwitetn, gojroles. 1933–1943, Tel Awiw 1974.
• Cukierman Icchak „Antek”, Nadmiar pamięci. Siedem owych lat. Wspomnienia 1939–1946, Warszawa 2020.
• Kassow S.D., Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2017.
• Sakowska R., Konspiracyjne seminarium Hechaluc-Dror w Warszawie (16 grudnia 1941–26 stycznia 1942). Notatki Icchaka Cukiermana, „Kwartalnik Historii Żydów” 2003, nr 2 (206), s. 209–214.