Moszkowski Ryszard (06.02.1906, Liège – 16.01.1945?, Warszawa) – polski rzeźbiarz, architekt i pedagog.

Pochodził ze zasymilowanej rodziny żydowskiej, mieszkającej w Warszawie. Jego rodzicami byli Kazimierz Moszkowski (14.06.1883 – 13.04.1950) i Balbina Moszkowska (06.01.1890 – 1974), córka Henryka (Chaima) i Louise Weltów. Bratem ojca i stryjem Ryszarda był Wacław Moszkowski (1881 – 1943), także architekt, praktykujący w Warszawie.  

Ojciec rzeźbiarza był współwłaścicielem „Wytwórni Narzędzi Mechanicznych i Rolniczych Ryszard Borrian i S. Borowski z siedzibą w Warszawie”, a także znanym warszawskim kolekcjonerem historycznych instrumentów muzycznych[1.1], które stracił już w pierwszych tygodniach okupacji.

Ryszard Moszkowski studiował na politechnice w Gandawie, a następnie wyjechał do Paryża. W École des Beaux-Arts uczęszczał do pracowni Aristide’a Maillola. Nie ma pewności, czy był także uczniem Emile’a Bourdella w Académie de la Grande Chaumièr; jego nazwisko nie figuruje na liście studentów rzeźbiarza. W Paryżu pozostał do 1937 roku. W tym czasie podróżował do Florencji, Brukseli, Warszawy i Berlina, gdzie koncertowała jego przyszła żona, Roża Etkin.

W Paryżu nie wystawiał często i niewiele wiemy o jego życiu w tym okresie. W kryzysowym 1931 r., na Salonie Jesiennym, pokazał makietę i plany Teatru Muzycznego w Charkowie. Ten wybór podyktowany był prawdopodobnie planowaną w tym samym czasie wystawą „Dekoracja Teatralna”. W 1935 r. wystawił figure (postać) na Salonie Tuileryjskim, był także jednym z dwustu uczestników wystawy „Grupy Paryskiej Artystów Polskich” w Galerie Des Beaux-Arts.

Wydaje się, że Moszkowski, którego spuścizna rzeźbiarska pozostała skromna, a najbardziej znaną realizacją była dekoracja rzeźbiarska budynku Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Prudential” (1931– 1934) szukał przestrzeni dla siebie w architekturze. Z sukcesami brał udział w konkursach architektonicznych, np. na projekt Teatru Muzycznego w Charkowie (1930), szkicowy projekt gmachu P.K.O w Poznaniu (1934) czy na projekt gmachu Państwowego Instytutu Meteorologicznego (1938, wspólnie z Józefem Szlajfsztejnem). Publikował też w „La Cité”, najważniejszym magazynie architektonicznym w Belgii.

Prawdopodobnie brak zamówień i wzrost nastrojów nacjonalistycznych we Francji zdecydowały o wyjeździe rzeźbiarza do Warszawy w 1937 r., gdzie bezskutecznie próbował odnaleźć się w zawodzie architekta.  Zaprojektował dwa pięciopiętrowe domy mieszkalne przy Placu Trzech Krzyży 7 i przy ulicy Hożej 2/4, na zlecenie Kazimierza Moszkowskiego i Pawła Truskiera. Choć projekty Ryszarda Moszkowskiego zostały roku zatwierdzone do realizacji, nigdy nie powstały.   

W lutym 1939 roku rzeźbiarz wziął ślub z Różą Etkin o czym informował Głos Gminy Żydowskiej Warszawie. Para zamieszkała najprawdopodobniej we własnym domu, przy ulicy Promyka na Żoliborzu.

Trudna sytuacja ekonomiczna małżeństwa i brak zleceń sprawiła, że 1939 r. Moszkowski został nauczycielem rysunku w prywatnej Szkole Rysunku Blanki Mercère przy ulicy Hożej 49 w Warszawie - uczelni o tradycyjnym modelu kształcenia, w której nacisk kładziono na techniki malarstwa ściennego i malarstwo figuralne. Jedną z uczennic Moszkowskiego została młodziutka Barbara Loeffler (Zbrożyna).

„Początek moich studiów artystycznych o trwające wiele miesięcy spotkania, uniwersalnym człowiekiem – architektem, rzeźbiarzem i malarzem. Z perspektywy lat widzę, że kontakt z nim okazał się niezwykle ważny i tkwi we mnie do dziś… Wspólnie rysowaliśmy z modela i zaczytywaliśmy się w świeżo przetłumaczonych, najnowszych francuskich książkach o sztuce współczesnej" - wspominała później Loeffler.

Wojna zastała Moszkowskich na Żoliborzu. Prawdopodobnie do aż upadku powstania warszawskiego mieszkali we własnym domu. Wiemy, że rzeźbiarz działał w Konspiracyjnej Radzie Pomocy Żydom, wspierającej finansowo ukrywających się uciekinierów z getta.

Na początku grudnia 1944 r., co wiemy z pamiętnika Barbary Temkin-Bermanowej, w pracowni rzeźbiarza nie było już nikogo. W styczniu Moszkowscy ukrywali się w domu przy ulicy Brudzińskiego. Jak zapisała: „Przypuszczano, że w sąsiednim domku [Brudzińskiego 3], w mieszkaniu Pogorzelskich jest skrytka i że tam siedzą Rysio [Roszkowski[1.2]] i Różyczka [Etkin-Roszkowska], Urszula [Moszkowska, siostra rzeźbiarza], Jarosław [Roth], Rosiak i Danka. Skrytki [Kazimierz Roszkowski] nie znalazł, choć opukał starannie wszystkie podłogi i szukał w obu mieszkaniach śladów bytności ludzkiej. Jednak nic tam nie wskazywało na to, że w ciągu ostatnich kilku miesięcy ktoś tam zachodził. (…) Rodzice przypuszczają, że może zostali wszyscy wytargnięci przez Niemców i zabrani do jednego z karnych obozów na terenie Warszawy (jest podobno sześć obozów)”.

Jak i gdzie dokładnie zginęli, Róża i Ryszard Moszkowscy, nie wiemy. Prawdopodobnie zostali rozstrzelani 16 stycznia 1945 r. na Żoliborzu. Obydwoje zostali po wojnie, pośmiertnie odznaczeni jako „bojownicy getta”: Róża – Srebrnym Krzyżem Zasługi zasłużonym na polu chwały, Ryszard – Złotym Krzyżem.

Prace artysty znajdują się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego i w Muzeum Narodowym w Warszawie. Jedyny znany rysunek – w kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

 Ewa Toniak

Bibliografia:

A letter from Marian, an inmate in: the Pawiak, From the Adolf-Abraham Berman collection, Ghetto Fighters Archives 6176.

Batnicka-Górska H., Szczepińska-Tramer J., W poszukiwaniu światła, kształtu i barw. Artyści polscy wystawiający na Salonach paryskich w latach 1884-1960, Warszawa 2005.

Galović K., Zdenko Strižić Natječajni radza kazalište u Harkovu, w: „Peristil”, Vol. 40, No. 1, 1997, s. 137-148.

Głowacki W., Reperkusje pierwszej wystawy Grupy Paryskiej Plastyków Polskich z 1935 roku, [w:] Nowoczesność: bunt i tradycja. Materiały I Warszawskiego Forum Studentów Historii Sztuki, red. Marcin Lewicki, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017, s. 121-135.

Klarecki M., Wojenne straty prywatnych zbiorów artystycznych i kolekcji mieszkańców Warszawy [online] https://warsawinstitute.org/pl/wojenne-straty-prywatnych-zbiorow-artystycznych-i-kolekcji-mieszkancow-warszawy/ [dostęp: 16.03.2023]

Leśniewska A.M., Barbara Zbrożyna. Rzeźba, Orońsko 2006.

Moszkowski R., À propos du Grand Palais de l’Exposition de Bruxelles. Réflexions sur l’architecture monumentale contemporaine, w: "La Cité", revue d'architecture et d'urbanisme, 1935. https://www.scopalto.com/la-cite/175/grand-palais-de-l-exposition-de-bruxelles. (15.02.23)

 Odznaczenie za zasługi położone w walce zbrojnej z okupantem hitlerowskim. Postanowienie o odznaczeniu z dnia 19 kwietnia 1948 r., [online] https://www.prawo.pl/akty/m-p-1948-43-192,16912337.html [dostęp: 16.03.2023].

Szubert P., Ryszard Moszkowski, w: Słownik Artystów Polskich, „Ossolineum” , Wrocław 1986, T. V., s. 649-650.

Temkin-Bermanowa B., Dziennik z podziemia, Warszawa 2000.

Toniak E., Ryszard Moszkowski: o nieobecności, [w:] „Pamiętnik Sztuk Pięknych”, nr 12/2017, s. 185.