Stein Józef – (26.03.1904, Warszawa – 1943, Warszawa) – lekarz, członek zespołu lekarzy badających skutki choroby głodowej w getcie warszawskim

Józef Stein urodził się 26 marca 1904 r. w Warszawie, w rodzinie Ludwika i Marii Balbiny z Grycendlerów. W 1921 r. ukończył Gimnazjum im. J. Zamoyskiego w Warszawie[1.1]. W trakcie studiów, wraz z dr. Czesławem Hoppe, był inicjatorem powstania pierwszej „Szopki Medycznej”.  Dr Stefan Wesołowski wspominał, że obydwaj autorzy byli jednocześnie wykonawcami i autorami tekstu. „Ukryci za parawanem parodiowali głosy profesorów, a z epidiaskopu na ekran puszczano karykaturę danego profesora. (…) Z powstałych niektórych tekstów drukowanych w »Życiu Medycznym« możemy przekonać się, jaką łatwość pisania, ciętość, humor i umiejętność podpatrywania słabostek ludzkich mieli pierwsi humoryści medyczni”[1.2].

Dyplom Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego otrzymał w 1927 r., po czym rozpoczął pracę jako etatowy asystent w prosektorium Szpitala Św. Ducha, w którym przeprowadzał sekcje zwłok już jako student[1.3]. Dr Stein był także absolwentem Sekcji Biologicznej Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Warszawskiego (1932). W latach 1929–1930 odbył roczną służbę wojskową w Szkole Podchorążych Sanitarnych w Warszawie. Także tu był podobno jednym z autorów szopki Szkoły Podchorążych Sanitarnych[1.4].

Dr Stein należał do m.in. Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Towarzystwa Anatomo-Zoologicznego, Polskiego Towarzystwa Biologicznego. Uzyskał stypendium Fundacji Jakuba Hr. Potockiego na badania nad rakiem, wygłaszał odczyty radiowe popularyzujące wiedzę medyczną oraz prowadził wykłady w Szkole Pielęgniarstwa przy Szpitalu Starozakonnych w Warszawie[1.1.3]. Współpracował z doc. Juliuszem Zweibaumem prowadząc w jego pracowni hodowlę komórek wątrobowych embrionów kurczęcia.

W 1937 r. został za swoją pracę naukową odznaczony przez Towarzystwo Lekarskie Warszawskie[1.5]. Miał wiele zainteresowań poza zagadnieniami związanymi z anatomią patologiczną. Wiadomo, że przełożył z języka niemieckiego Erotyzm w małżeństwie i jego zasadnicze znaczenie Theodora van de Velde. We wstępie napisał, że „aby się dokładnie zaznajomić z zawartym w niej materiałem – nie wystarczy książki tej przejrzeć lub pobieżnie przeczytać – wymaga ona natomiast poważnego wniknięcia w poruszane w niej zagadnienia”[1.6].

W lutym 1931 r. poślubił Annę Weller (ur. 1905), a w kwietniu 1937 r. na świat przyszła ich córka Ludwika. Steinowie mieszkali przed wybuchem wojny w kamienicy przy ul. Marszałkowskiej. Ich życie zmieniło się całkowicie z chwilą wybuchu wojny. W pierwszych dniach września 1939 r. Warszawę opuścił dyrektor Szpitala Starozakonnych na Czystem – dr Henryk Stabholz. Jego miejsce zajął początkowo dr Adam Zamenhof – okulista, który pełnił funkcję dyrektora do dnia swojego aresztowania 1 października 1939 roku. Zastąpił go wówczas dr Julian Rotstadt – neurolog, ordynator oddziału fizjoterapeutycznego. On także został aresztowany w połowie grudnia 1939 roku. Ostatecznie Niemcy mianowali dyrektorem dr. Józefa Steina, który pozostał na tym stanowisku do wybuchu powstania w getcie. Niektórzy zarzucali mu, że otrzymał awans tylko dlatego, że był wyznania ewangelicko-augsburskiego i otaczał się „wychrzczonymi” Żydami. Jego nominacja była źle widziana także dlatego, że zastąpił lubianego i cenionego dr. Adama Zamenhofa, który wkrótce po aresztowaniu 1 października 1939 r. został rozstrzelany w Palmirach.

Dr Stanisław Waller pisał o Steinie następująco: „Dr Józef Stein był z pochodzenia Żydem, jednakże był wychrzczony. (…) Gdy szpital przeniesiono z Czystego na Leszno dr Stein otoczył się zaraz z początku świtą przechrztów-lekarzy. Praca w szpitalu żydowskim była podówczas bardzo ceniona i poszukiwana, bowiem w złudnym mniemaniu wielu ludzi chroniła ona lekarzy i personel pielęgniarski przed zagładą. Toteż dr Stein dobierał sobie spośród wielu chętnych do pracy w szpitalu ludzi mu odpowiadających, a takimi w wielu wypadkach byli Żydzi wychrzczeni, zmuszeni również do przejścia do getta. Gwoli prawdzie muszę jednak zaznaczyć, że ci wychrzczeni Żydzi (przeważnie fachowcy i z wyższym wykształceniem nawet wśród personelu administracyjnego) byli na ogół ludźmi uczciwymi, nie kradli, przestrzegali zasad etyki”[1.7].

Mimo trudnych do zaakceptowania okoliczności awansu dr Stein był powszechnie ceniony jako doskonały anatomopatolog. Sporządzone przez niego preparaty znajdowały się w niejednym niemieckim muzeum medycyny, a niemieccy anatomopatolodzy przyjeżdżali do getta zapoznać się z wynikami jego badań nad zmianami w mózgu w przebiegi tyfusu plamistego[1.8]. W pierwszych tygodniach stycznia 1940 r. Steinowie zamieszkali na terenie szpitala przy ul. Dworskiej 17, którego Niemcy zmienili nazwę na Szpital Zakaźny „Czyste”. W codziennych czynnościach związanych z administrowaniem szpitalem pomagała dr Steinowi żona Anna, osoba ambitna i energiczna.

Wysiłki dyrektora nie ograniczały się jednakże do zarządzania szpitalem. Pozostawał nadal kierownikiem Zakładu Anatomii Patologicznej, gdzie do jego obowiązków należały badania sekcyjne. Pomagał mu w tym młody lekarz dr Henryk Fenigstein (Fenigsztein) oraz deportowany z Niemiec dr Siegfried Gilde. Wspólnie prowadzili badania nad mózgowymi skutkami tyfusu plamistego oraz chorobą głodową u osób dorosłych. Sekcje zmarłych dorosłych wykonywano początkowo w budynku przy ul. Dworskiej, później przy Stawki 8. Wspólnie wykonali oni ponad 3 tysiące autopsji, w tym blisko 500 na potrzeby badań nad chorobą głodową.

Latem 1941 r. – wobec tragicznej sytuacji epidemicznej. Rada Żydowska powołała przy Wydziale Zdrowia Gminy Centralną Radę Zdrowia, która miała toczyć nierówną walkę z chorobami zakaźnymi w getcie[1.9]. W ramach Rady miały działać referaty: propagandy sanitarnej, propagandy finansowej, kąpieliskowy i domów, w których odnotowano wypadki chorób zakaźnych. W skład Rady weszli przedstawiciele Okręgowych Rad Zdrowia przy Ośrodkach Zdrowia oraz przedstawiciele instytucji żydowskich: płk dr Mieczysław Kon, dr Paweł Wortman, dr Józef Stein, dr Anna Braude-Hellerowa, dr Owsiej Bieleńki, dr Tadeusz Ganc i dr Izrael Milejkowski, Szymon Wyszewiański i Abram Icchok Chain z ramienia Komitetu Pomocy Żydom oraz Wacław Brokman i Michał Friedberg – kuratorzy szpitalni[1.10].

Czytaj więcej o badaniach nad chorobą głodową w getcie warszawskim

Swoją pomoc zaoferował też wybitny serolog − prof. Ludwik Hirszfeld. Niestety, jak wspominał Mojżesz Tursz: „Wiele zdrowia wyżej wymieniona rada nie przyniosła znękanemu ghettu. Przebieg tyfusu plamistego w ghetcie warszawskim zastosował się do zasadniczych praw biologicznych wszelkich epidemii: po okresie wielkiego nasilenia, nastąpił powolny spadek ilości zachorowań. Jedni, chorując nabrali czynnej odporności, drudzy szczepieni mieli odporność bierną albo chorowali znacznie łagodniej”[1.11].

Kres niemal wszystkim działaniom służb sanitarnych położyła wielka akcja deportacyjna, która rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. W tym samym czasie decyzją władz niemieckich oba szpitale, szpital dla dorosłych i szpital dziecięcy zostały połączone. Dyrektorem powstałego z połączenia Szpitala „Czyste” został dr Stein, jego zastępczynią dr Anna Braude-Hellerowa[1.12]. Wysiedlenia nie ominęły także pracowników, szpitala choć wielu z nich dotrwało do wrześniowej selekcji, tzw. kotła na Miłej.Odpowiedzialnym za zgłoszenie się całego personelu w dniu 6 września na ul. Zamenhofa 19, celem poddania się selekcji był dyrektor Stein, któremu w udziale przypadł smutny obowiązek rozdania wybranym pracownikom tzw. numerków życia[1.13].

Dr Stanisław Waller wspominał:

„Kiedy dr Stein ukazał się na podwórzu, od razu obległy go setki ludzi. Był jednym z układających listę posiadaczy numerków życia. Dopadłem dr. Steina wśród tłumu ludzi i zapytałem, czy mogę liczyć na numerki dla mnie i mojej rodziny (żony i synka). Odpowiedział mi, że ja numerków nie dostanę. Wpadłem w rozpacz, schwyciłem go gorączkowo za klapy marynarki, tak, że mu je przedarłem i zacząłem wypominać moje zasługi dla szpitala. Dopiąłem tego, że przyrzekł mi wydać owe numerki. Inni takiego »szczęścia« nie mieli. Na podwórzu przy Dzikiej spotkałem dr. Markusfelda, dr. Rotstadta – kompletnie załamanych – nie mieli żadnej nadziei na otrzymanie numerków życia – z powodu starszego już wieku. Mnie tłumaczyli, że powinienem dostać numerki, bo jestem młody. Dla siebie nie mieli już żadnej nadziei. Dr Stein uważał, że starzy nie mają już po co tak pchać się do życia”[1.14].

Dla ocalałych życie po wrześniowej selekcji toczyło się „pod ciągłą grozą przesiedlenia na tamten świat, bez żadnej już wiary w to, co ludzkie i w to co dobre”[1.15]. Personel lekarski i pielęgniarski skierowano początkowo do budynku przy ul. Pawiej 10, a potem do kamienicy przy ul. Gęsiej 6/8. Utworzono tam prowizoryczny szpital, w którym personel i pacjenci dotrwali do wybuchu powstania w getcie.

Dyrektor Stein przeprowadził szpital przez wszystkie etapy jego funkcjonowania w getcie, jednocześnie biorąc udział w tajnym nauczaniu medycyny i badaniach nad chorobą głodową. Dr Makower podsumował jego pracę i postawę w getcie jako godną i przyzwoitą, zwłaszcza że dr Stein wychodził na stronę aryjską, gdzie wraz z matką ukrywała się jego córeczka Ludwika. Planował ponoć dołączyć do nich, lecz gdy się zdecydował było już za późno[1.16].

dr hab. n. hum. dr n. med Maria Ciesielska

Dorobek naukowy:

• Autor (przy współpracy dr. Henryka Fenigsteina) rozdziału Anatomia patologiczna choroby głodowej, [w:] E. Apfelbaum (red.), Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim w 1942 roku, Warszawa 1946.
• Stein J., O guzach rzekomogruźliczych otrzewny, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1928, R. 5, nr 27–28, ss. 609–610.
• Stein J., Xanthomata (twory żółciakowe), „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1929, nr 11, s. 251–255 oraz nr 12, s. 280–282.
• Stein J. et al., Szopka Szkoły Podchorążych Sanitarnych Rezerwy, Warszawa 1930.
• Stein J., O rzekomej grzybicy śledziony, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1930, nr 41, s. 944–946 oraz nr 42, ss. 967–969 oraz nr 43, ss. 1004–1007.
• Stein J., O chloromacie, „Nowotwory” 1931, nr 2, ss. 80–97 oraz nr 3–4, ss. 159–173.
• Stein J., Anatomia patologiczna gruźlicy w świetle nowych badań, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1931, nr 21, ss. 485–488, oraz nr 22, ss. 509–511, oraz nr 23, ss. 535–536, oraz nr 24, ss. 558–561, oraz nr 25, ss. 583–587, oraz nr 26, ss. 605–608.
• Stein J., O wielkości absolutnej potworów podwójnych u ludzi. „Folia Morphologica” 1934, nr 1–2, ss. 1–30.
• Irlicht A., Stein J., Z kazuistyki akromegalii, „Lekarz Wojskowy” 1934, nr 1, ss. 20–36, oraz nr 2, ss. 86–98.
• Stein J., Trwały odczyn histochemiczny na bilirubinę, „Medycyna” 1935, nr 14, ss. 474–476.
• Stein J., Rozwój poglądów na wytwarzanie barwnika żółci oraz na powstawanie żółtaczek, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1935, nr 37, ss. 689–692, oraz nr 38, ss. 716–719, oraz nr 39, ss. 730–734, oraz nr 40, ss. 758–762, oraz nr 46, ss. 878–880, oraz nr 47, ss. 896–898.
• Stein J., Rozwój poglądów na wytwarzanie barwnika żółci oraz na powstawanie żółtaczek, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1936, nr 2, ss. 29–31, oraz nr 3, ss. 50–53, oraz nr 4, ss. 69–71.
• Stein J., O tworzeniu biliwerdyny w hodowlach tkankowych wątroby zarodków kurzych, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1936, nr 37, ss. 611–612.
• Stein J., Ś.p. Dr. Med. Jerzy Michałowicz. Wspomnienie pośmiertne, “Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1936, nr 42, ss. 705–706.
• Stein J., W sprawie raków heterologicznych kolczystokomórkowych i mieszanych woreczka żółciowego, „Medycyna” 1936, nr 15, ss. 459–464 oraz nr 16, ss. 495–501.
• Stein J., Anatomia patologiczna nowotworów nerek, „Medycyna” 1937, nr 7, ss. 229–233.
• Stein J., Przypadek ogromnego przerzutu raka do śledziony, „Medycyna” 1938, nr 3, ss. 107.
• Stein J., Dotychczasowe wyniki badań nad tworzeniem barwników żółciowych z hemoglobiny w hodowlach tkankowych wątroby, „Medycyna” 1938, nr 10, s. 403.
• Czyżewska Z., Stein J., Przypadek posocznicy odzębowej, „Medycyna” 1938, nr 13, s. 545.
• Stein J., A propos du probléme des épithéliomas hétéroligiques – spinocellulaires et mixtes de la vésicule biliaire, “Archives Internationales de Médicine Expérimentale” 1938, nr 2, ss. 239–272.
• Stein J., O wpływie odpornościowych surowic cytotoksycznych oraz normalnych surowic obcogatunkowych na hodowle tkanek in vitro, „Nowotwory” 1938, nr 3–4, ss. 343–383.
• Stein J., W sprawie histogenezy oraz istoty guzów brodawczakowatych wsierdzia, „Nowotwory” 1938, nr 3–4, ss. 405–448.