Zahorska Stefania (25.04.1889, Kraków – 06.04.1961, Londyn) – historyczka i krytyczka sztuki, literatka, reportażystka, publicystka. 

Stefania Zahorska urodziła się 25 kwietnia 1889 r. jako Stefania Ernestyna Leser. Wywodziła się z zasymilowanej rodziny krakowskich Żydów, jej ojciec Leon (Lejbel) był przedsiębiorcą budowalnym, ale także prowadził różne interesy (wyszynk, handel towarami korzennymi). Matka Amalia (Malka) z domu Deutscher zajmowała się prowadzeniem domu. Miała trzy starsze siostry: Annę (ur. 1873), Helenę (ur. 1876) i Rozalię (ur. 1878)[1.1], z dwiema pierwszymi miała szczególnie serdeczne relacje. Natomiast brat Maks zmarł jako kilkumiesięczne dziecko. Rodzina mieszkała na krakowskim Kazimierzu najpierw przy ul. Pustej 4, a następnie przy Mostowej 6[1.2].

Zahorska tak wspominała swojego ojca i jego stosunek do starszych sióstr: „Wyglądało to tak, że nie pozwalał na żadną ich samodzielność. Na ich pracę zarobkową się nie godził, bo to nie wypada, na wyższe studia też nie, bo to przewraca w głowie. W praktyce kazał im czekać na mężów i to takich, jakich on zaaprobuje”[1.1.2].

Najmłodsza Stefania nie podzieliła losu sióstr i mogła pójść na studia. Zanim ukończyła historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim uczęszczała do Gimnazjum Ludowego w Krakowie, w trakcie nauki została wysłana do siostry do Budapesztu, gdzie w 1907 r. zdała węgierską maturę. Znajomość języka okazała się przydatna, ponieważ w późniejszych latach została tłumaczką przysięgłą z węgierskiego. Po maturze wróciła do Krakowa, gdzie przez dwa lata studiowała medycynę, następnie zmieniła Wydział Lekarski na Filologiczny i rozpoczęła naukę na kierunku historia sztuki.

W wielu biogramach pojawiają się różne daty urodzenia Zahorskiej od 1884 do roku 1886, wynikało to z dosyć swobodnego podejścia do tej kwestii samej autorki, która zależnie od sytuacji albo się postarzała albo odmładzała. Na przykład wtedy, kiedy wyjechała do ciotki Berlina i po sfałszowaniu metryki zapisała się na Uniwersytet Humboldtów, gdzie studiowała geologię, antropologię, paleontologię, fizykę i chemię[1.1.2]. Finalnie w 1919 r. uzyskała tytuł doktora na Uniwersytecie Jagiellońskim dysertacją Przyczynek do dziejów pierwszych śladów stylu Odrodzenia w Polsce.

Przed 1914 r. poślubiła Bohdana Ostoję Zahorskiego, socjologa i oficera Pierwszej Brygady. Małżeństwo nie było udane, Zahorski porzucił ją dla innej kobiety, co Stefania boleśnie odczuła. Jednak, kiedy były mąż zachorował na Parkinsona opiekowała się nim wraz z jego partnerką aż do jego samobójczej śmierci w 1929 roku. Jej towarzyszem życia był Adam Pragier (1886-1976) - ekonomista, wykładowca, publicysta i działacz socjalistyczny. W Polsce pozostawił żonę Eugenię Pragierową, bliską współpracownicę Bolesława Bieruta, z którą nigdy się nie rozwiódł.

Józef Wittlin w liście do Zahorskiej pisał:

„Wśród tylu mężczyzn histeryków reprezentuje Pani trzeźwy, dojrzały i naprawdę europejski intelektualizm”[1.3], zaś Anna Nasiłowska określiła ją mianem „intelektualnej wielkiej damy”[1.4].

Po obronie doktoratu wyjechała do Warszawy, gdzie rozpoczęła karierę wykładowczyni na Wolnej Wszechnicy Polskiej, a także rozpoczęła współpracę z pismami literacko-kulturalnymi, m.in. „Wiadomościami Literackimi”, „Miesięcznikiem Literackim” czy „Obliczem Dnia”. Kierowała też działem sztuki w „Przeglądzie Warszawskim”. W Warszawie przy ul. Nowowiejskiej 36, a potem przy Walecznych 35 prowadziła rodzaj salonu kulturalnego, zaś szczególnie blisko zaprzyjaźniła się z Aleksandrem Watem i Witkacym.

zahorska-stefania-kongres-pen-club-nac.jpg

Grupa pisarzy i krytyków żydowskich podczas Światowego Kongresu PEN Clubów w Warszawie w 1930 roku.
Od ewej: Michał Weinzieher, Szalom Asz, Honik, Stefania Zahorska.

Oprócz profesjonalnie uprawianej krytyki artystycznej była też czynną literatką. Jako powieściopisarka debiutowała Korzeniami w 1937 roku. Jak wskazywała Eugenia Prokop-Janiec: W swojej autobiograficznej powieści Korzenie Zahorska sportretowała pokolenie Żydówek urodzonych w Krakowie, które studiowały na uniwersytecie w pierwszych dekadach XX wieku. Przedstawiając szersze tło społeczne i kulturowe, zaprezentowała w swojej powieści różne postawy wobec emancypacji i edukacji kobiet w społeczności żydowskiej przed 1914 rokiem. Dalecy od naiwnego entuzjazmu zwolennicy wyższego wykształcenia kobiet, sportretowani przez Zahorską, wychwalali edukację jako najlepszy kapitał kobiet i sposób na niezależność[1.5].

Warto też wspomnieć o innym gatunku literackim, który uprawiała Zahorska, a mianowicie o reportażach. Dorobek reporterski autorki to przede wszystkim relacje z podróży do III Rzeszy i Rosji w 1934 r. ogłoszone jako Listy z Niemiec i Listy z Nowego Wschodu na łamach „Wiadomości Literackich”[1.6]. Jak wskazuje Diana Wasilewska: „nieliczne reportaże Zahorskiej, dowodzące wysokiej świadomości słowa, nieprzeciętnej wiedzy, wyostrzonego zmysłu obserwacji i analitycznego spojrzenia”[1.7].

W 1939 r. przedostała się wraz z Pragierem przez Lwów i Bukareszt do Paryża, a następnie do Wielkiej Brytanii. Osiadła w Londynie, gdzie współpracowała m.in. z „Wiadomościami Londyńskimi” Mieczysława Grydzewskiego, a także kontynuowała działalność literacką. Na emigracji ogłosiła m.in. Stację Abbesses (1952), Ofiarę (1955), Ziemię pojoną gniewem (1961), a także dramat Smocza 13 (1945) poświęcony zagładzie getta warszawskiego. Pośmiertnie ukazała się powieść Warszawa-Lwów 1939 (1964) oparta na dziennikowych zapisach Zahorskiej. Według Pragiera była bardzo aktywna, pracowała do ostatniego dnia przed śmiercią[1.8]. Została pochowana na cmentarzu West Hampstead, obok niej w 1976 r. spoczął Adam Pragier.

Maria Antosik-Piela

Bibliografia:

• Prokop-Janiec E., Mapping Modern Jewish Kraków: Women—Cultural Production—Space, w: Polish Jewish culture beyond the capital: centering the periphery, edited by H. Goldberg and N. Sinkoff, with N. Aleksiun, New Brunswick 2023
• Struzik M., I przychodź do mnie często. Osobista sygnatura Stefanii Zahorskiej, w: Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, t. III, red. E. Furgał, Kraków 2011, s. 87-106.
• Wasilewska D., Stefania Zahorska - pierwsza reporterka Drugiej Rzeczpospolitej, [w: ] Kobiece Dwudziestolecie 1918-1939, Toruń 2018, ss. 227-238.
• Zahorska S., Wybór pism. Reportaże, publicystka, eseje, wybór, wstęp i opracowanie A. Nasiłowska, Warszawa 2010.

Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.