An-ski Szymon, właśc. Salomon (Szlojme) Zainwil Rapoport (27.10.1863 Czaśniki (obecnie Białoruś) – 08.11.1920 Warszawa) – dramaturg, poeta, publicysta, tłumacz, folklorysta, działacz polityczny. Pisarz dwujęzyczny (tworzył w języku rosyjskim i jidysz).

Szlojme Zajnwil Rapoport urodził się 27 października 1863 r. w ubogiej rodzinie żydowskiej w Czaśnikach w guberni witebskiej (obecnie Białoruś). Dorastał w Witebsku, tam uczęszczał do chederu, nauczył się języka rosyjskiego, W Witebsku stawiał też pierwsze kroki jako pisarz, posługujący się właśnie rosyjskim. Jako nastoletni chłopiec, aby wesprzeć rodzinę, imał się różnych zajęć – terminował jako introligator, kowal, a także, jak podają niektórzy, jako krawiec. W końcu znalazł pracę jako nauczyciel. Mniej więcej w tym czasie związał się z rewolucyjnym ruchem narodników, przez co – z powodu radykalnych sympatii politycznych – dosyć szybko stracił posadę. Następnie pracował w kopalni w zagłębiu donieckim. Angażował się w sprawy robotników, urządzał dla nich odczyty, co nie podobało się władzom. Zaczął też wtedy pisać pierwsze utwory po rosyjsku - były to krótkie reportaże i opowiadania. Wysyłał je do gazet i w 1884 r. czasopismo „Woschod” opublikowało jego pierwsze opowiadanie pt. Istorija odnawo siemiejstwa (ros. Historia jednej rodziny). Dzięki nawiązanym kontaktom z prasą An-ski przeniósł się do Petersburga. Rozpoczął współpracę z pismem „Russkoje bogatstwo”. Swoje teksty drukował już pod pseudonimem S. An-ski.

Z powodu antycarskich i wręcz rewolucyjnych treści swoich tekstów i przynależności do ruchu narodnickim An-ski musiał opuścić Petersburg. Wyjechał do Europy Zachodniej i początkowo zamieszkał w Paryżu. Podczas lat spędzonych na Zachodzie pisywał do czasopism rosyjskojęzycznych – „Russkowo bogatstwa”, „Obrazowanija” czy „Żurnału dlia wsiech”. W latach 1894–1900 pracował jako sekretarz głównego ideologa ruchu narodników Piotra Ławrowa. Po jego śmierci przeniósł się do Szwajcarii, gdzie działał na rzecz Socjalistycznej Ligi Agrarystów.

W tym czasie zetknął się z jidyszowymi utworami Icchoka Lejba Pereca. Ich lektura przekonała An-skiego do skupienia się na pisarstwie w języku jidysz. Spróbował swych sił w poezji. W tym właśnie czasie powstał m.in. wiersz Di szwue (jid.  Przysięga), który stał się hymnem Socjalistycznego Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bundu). An-ski przełożył także na jidysz tekst Międzynarodówki. 

Po rewolucji 1905 r.  i ogłoszonej amnestii powrócił do Rosji. Pisał i publikował m.in. w piśmie „Ewrejskaja starina”, sam wydawał „Ewrejskij mir”. Angażował się w politykę, ale też w sprawy żydowskie. Zbyt rewolucyjne hasła pojawiające się w jego publikacjach doprowadziły w 1907 r. do jego aresztowania. Został jednak szybko zwolniony.  

W tym czasie zainteresował się żydowską etnografią, rozpoczął współpracę petersburskim Żydowskim Towarzystwem Historyczno-Etnograficznym (ros. Jewriejskoje Istoriko-Etnograficzieskoje Obszczestwo). Folklor stał się dla niego przedmiotem badań i analiz oraz inspiracją do tworzenia nowych dzieł literackich, bazą dla współczesnej kultury żydowskiej. Skupił wokół siebie grupę pasjonatów, której udało się pozyskać wsparcie finansowe od kijowskiego bankiera Władimira Ginzburga.

We współpracy z Żydowskim Towarzystwem Historyczno-Etnograficznym przeprowadził ekspedycję badawczą w tzw. strefie osiedlenia, której głównym celem było zebranie nagrań wypowiedzi i muzyki. An-skiemu towarzyszyli fotograf Sołomon Judowin oraz muzykolog Julij Engel. Od lipca do października 1912 r. badacze odwiedzili 15 miasteczek na Kijowszczyźnie i Wołyniu. W kolejnym roku, od czerwca do listopada 1913 r., grupa badawcza z An-skim i Judowinem, a także folklorystą Zinowijem Kisielgofem oraz studentami Wyższego Kursu Studiów Orientalistycznych z Petersburga objechała aż 60 miast na terenie Wołynia i Podola. Trzecia ekspedycja wyruszyła w lipcu 1914 r., ale została szybko przerwana z powodu wybuchu I wojny światowej. Światowy konflikt uniemożliwił dalsze badania w terenie. Po jego zakończeniu okazało się, że spowodował takie zniszczenia, że zebrane przez etnografów materiały okazały się bezcenne, dając świadectwo żydowskiego życia przed zniszczeniem spowodowanym przez wojnę oraz rewolucję.

W okresie I wojny światowej grupa skupiona wokół An-skiego miała czas na podsumowanie badań. Zgromadzono nagrania ponad 2 tys. bajek, legend i opisów zwyczajów, ponad 1,5 tys. piosenek ludowych, 1 tys. nagrań muzyki instrumentalnej. Poza zapisami dźwiękowymi zebrano obiekty materialne i dokumenty, wykonano też ogromną ilość fotografii budynków i osób. Zebranie tak wielu materiałów stanowiło zasługę An-skiego, umiejącego nawiązać kontakt i zdobyć zaufanie mieszkańców miasteczek. Spotykał się z nimi w pokojach hotelowych, był też zapraszany do domów, gdzie przy gorącym samowarze czy szklance wódki prowadził długie rozmowy o życiu.  

Zebrane materiały miały znaleźć się w kolekcji planowanego muzeum żydowskiego. Pierwsze eksponaty (blisko 900, z czego 600 pozyskanych podczas z wypraw) udostępniono publiczności już w kwietniu 1914 r., w budynku przytułku w Petersburgu, w którym mieściło się także Żydowskie Towarzystwo Historyczno-Etnograficzne. Właściwe muzeum zostało otwarte w maju 1917 r., ale działało krótko – do wybuchu rewolucji październikowej.

W czasie I wojny światowej z ramienia Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny An-ski zaangażował się w pomoc ludności żydowskiej poszkodowanej w wyniku pogromów na terenie Galicji. Pisana w tym czasie kronika Der judiszer churbn fun Pojln, Galicje un Bukowina. Fun togbuch 1914–1917 (jid. Żydowska tragedia na terenie Polski, Galicji i Bukowiny. Z dziennika 1914–1917) to wstrząsająca rozprawa o wpływie wojny na ludność cywilną oraz niezwykła dokumentacja znikającego świata.

Po wybuchu rewolucji bolszewickiej An-ski uciekł z Rosji do Wilna. Starał się tam pracować, organizował muzeum historyczno-etnograficzne. Po dramatycznych wydarzeniach wiosną 1919 r. – pogromach, wkroczeniu wojsk sowieckich – osłabiony i schorowany zdecydował się na wyjazd do Warszawy, gdzie został współpracownikiem gazety „Der Moment”. Ze względu na zły stan zdrowia lekarze zalecili mu pobyt w Otwocku, jednak mniej więcej od połowy 1920 r. przebywał pod stałą opieką lekarską w Warszawie. W ostatnich miesiącach życia tłumaczył swe rosyjskie utwory na jidysz. Przez cały czas żywił nadzieję na wystawienie swojego najważniejszego dzieła – legendy dramatycznej Cwiszn cwej weltn (Der Dibuk) (jid. Między dwoma światami (Dybuk)).

Dybuk powstał prawdopodobnie ok. 1914 roku. O tym, że An-ski początkowo napisał tę sztukę po rosyjsku dowiadujemy się z listu mecenasa wypraw etnograficznych barona Władimira Ginzburga do pisarza z lutego 1914 roku. Materiały i inspiracje do jej powstania gromadził jednak już wcześniej. W księdze pamięci Lubomla znalazło się wspomnienie wizyty An-skiego i Altera Kacyzne w 1911 roku. Badacze mieli wówczas usłyszeć legendę o świętym nagrobku pary narzeczonych zamordowanej w dniu ślubu[1.1]. Ten charakterystyczny motyw pojawił się w Dybuku.

Nieco później, zapewne pod wpływem przyjaciół, An-ski zdecydował się przetłumaczyć Dybuka na jidysz. W 1917 r. powstała wersja hebrajska autorstwa Chaima Nachmana Bialika. W 1918 r.  uciekając z Rosji przed rewolucją bolszewicką, An-ski  zagubił jidyszowy rękopis sztuki. Zdołał go potem odtworzyć dzięki hebrajskiej wersji Bialika oraz innemu jidyszowemu egzemplarzowi, który zachował się u zaprzyjaźnionego pisarza Szmula Nigra.

W 1919 r. po przyjeździe do Polski An-ski zaproponował wystawienie Dybuka w jidysz reżyserowi Trupy Wileńskiej Dawidowi Hermanowi. Sztukę czytano i dopracowywano w Otwocku, gdzie An-ski początkowo mieszkał. Nie dane mu jednak było zobaczyć dzieła na scenie. Zmarł na zawał serca 8 listopada 1920 r. w klinice dr Maurycego Hurwicza przy ul. Żabiej 3 w Warszawie.

10 listopada na cmentarzu żydowskim przy ul. Gęsiej odbył się jego pogrzeb, na który przybyły liczne delegacje i tłumy zwykłych ludzi. W czasie uroczystości dyrektor Trupy Wileńskiej Mordechaj Mazo obiecał, że po upływie 30 dniowej żałoby (jid. szlojszim) Dybuk zostanie wystawiony. I tak też się stało. Premiera Dybuka nastąpiła w czwartek 9 grudnia 1920 r. w Teatrze Elizeum przy ul. Karowej. Było to wyjątkowe wydarzenie. Na łamach dziennika „Hajnt” z 13 grudnia 1920 r. tak je opisano:

„Teatr był wypełniony po brzegi publicznością. A była to niewątpliwie specjalna, premierowa publiczność, wśród której ważne miejsce zajmowali literaci oraz znane osobistości warszawskiej inteligencji. Przed podniesieniem kurtyny na prośbę pana Mazo widzowie wstali, by uczcić w ten sposób pamięć niedawno zmarłego autora. Z powodu święta Chanuki nie wygłoszono żadnych przemówień ani, zgodnie z życzeniem zmarłego, żadnej modlitwy”[1.2]

Przedstawienie zdobyło wielką popularność. Dybuk trafił na sceny teatrów żydowskich na całym świecie, został przetłumaczony na wiele języków. Pisma zebrane An-skiego obejmujące wspomnienia, opowiadania, reportaże, dramaty i wiersze zostały wydane drukiem w 15 tomach w 1922 roku.

Pamiętajmy jednak także o pozostałej po nim bogatej spuściźnie materiałów etnograficznych, nagrań, dokumentów, przedmiotów i fotografii. Po wielu perypetiach związanych z rewolucją bolszewicką, przenoszeniem zbiorów z instytucji do instytucji, z miasta do miasta, oraz stanowiących następstwo II wojny światową część materiałów dawnego Żydowskiego Towarzystwa Historyczno-Etnograficznego znajduje się w Bibliotece Narodowej Ukrainy im. Wiernadskiego w Kijowie (Nacjonalna biblioteka Ukrajiny imeni W.I. Wernadśkoho), a część – w Rosyjskim Muzeum Etnograficznym w Petersburgu (Rossijskij Etnograficzieskij Muziej). Na stronach internetowych tych instytucji można znaleźć część materiałów w wersji zdigitalizowanej – m.in. nagrania melodii oraz pieśni[1.3] czy bogaty zbiór fotografii[1.4].

Więcej o ekspedycji An-skiego dowiesz się z zapisków Abrahama Rechtmana, jednego z uczestników podróży, przetłumaczonych z języka jidysz przez Stowarzyszenie im. Szymona An-skiego. 

Bibliografia:

• Back to the Shtetl. An-sky and the Jewish Ethnographic Expedition, 1912–1914, red. R. Gonen, Jerusalem 1994.
• Roskies D. G., S. Ansky and the Paradigm of Return, [w:] The Uses of Tradition. Jewish Continuity in the Modern Era, red. Jack Wertheimer, New York  - Cambridge 1992, ss. 243–260.
• Safran G., Rapoport Shloyme Zaynvl, [w:] The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe [online], http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Rapoport_Shloyme_Zaynvl [dostęp: 24.10.2023].
• Tracing Ansky: Jewish Collections from the State Ethnographic Museum in St. Petersburg, Catalog of the Exhibition in Joods Historisch Museum, Amsterdam 1992.